Η διευθύντρια του Reuters Institute στην «Π»: Η δημοσιογραφία να μείνει πιστή στον σκοπό της

Ανθη Ροδοπούλου

Στη σημερινή εποχή της ψηφιακής επανάστασης, τα ηλεκτρονικά μέσα ενημέρωσης παίζουν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης. Ωστόσο ο τρόπος μετάδοσης των γεγονότων –στην πλειοψηφία του– δεν είναι τόσο αντικειμενικός και ανεπηρέαστος όσο θα έπρεπε, οδηγώντας σε μια σαφή υποβάθμιση της δημοσιογραφικής δεοντολογίας και ποιότητας. Τα ηλεκτρονικά μέσα για να επιβιώσουν οικονομικά βρίσκονται συνεχώς υπό πίεση να αυξήσουν τα έσοδά τους και οδηγούνται σε πρακτικές (περισσότερες προβολές και κλικ), επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον τους, σε ειδήσεις που ενισχύουν την εντυπωσιακή, επιφανειακή και αναληθή πληροφόρηση, παρά σε πληροφορίες που ωφελούν ουσιαστικά την κοινωνία και τον πολίτη.

Γι’ όλα αυτά είχαμε την ευκαιρία να μιλήσουμε αποκλειστικά με τη Mitali MuKherjee, διευθύντρια στο Reuters Institute και επικεφαλής των δημοσιογραφικών προγραμμάτων στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, στο πλαίσιο της επετειακής εκδήλωσης των 10 χρόνων του TEDx Patras που πραγματοποιήθηκε στο Συνεδριακό Κέντρο το περασμένο Σαββατοκύριακο σε συνεργασία με το iMEdD, τον μη κερδοσκοπικό δημοσιογραφικό οργανισμό με στόχο την ενίσχυση της δημοσιογραφικής κοινότητας στην Ελλάδα και διεθνώς.

-Στη σημερινή εποχή, όπου η ενημέρωση συνδέεται με τα fake news και την παραπληροφόρηση οδηγούμαστε σε λανθασμένα συμπεράσματα, με αποτέλεσμα να έχουμε κακώς ενημερωμένους πολίτες. Πρέπει να εμπιστευόμαστε ακόμη τις ειδήσεις;
Αποτελεί αναμφίβολα ένα πολύ σοβαρό ζήτημα για το μεγαλύτερο μέρος του κοινού μας. Σε ορισμένες χώρες, το ποσοστό των ανθρώπων που ανησυχούν γι’ αυτό φτάνει έως και το 80%. Αυτό ισχύει σίγουρα για χώρες όπως η Ινδία, η Νότια Αφρική και επίσης για την Ελλάδα.
Παρόλα αυτά, η παραπληροφόρηση ή τα λεγόμενα «fake news», όπως ονομάστηκαν από την πρώτη προεδρία Τραμπ, δεν είναι κάτι καινούριο. Οι κοινωνίες ανέκαθεν πάλευαν με τέτοιου είδους φαινόμενα. Επιπλέον, είναι ξεκάθαρο ότι η παραπληροφόρηση χρησιμοποιείται συχνά από ανθρώπους σε θέσεις εξουσίας, για να ενισχύσουν αφηγήσεις που τους εξυπηρετούν.
Αυτό είναι και το πρώτο πράγμα που πρέπει να αναγνωρίσουμε: η δημοσιογραφία είναι ένα σημαντικό λειτούργημα. Αν παραμείνει πιστή στον σκοπό για τον οποίο δημιουργήθηκε —δηλαδή την εξυπηρέτηση του κοινού— τότε ο ρόλος της δεν περιορίζεται απλώς στο να αντιμετωπίζει την παραπληροφόρηση, αλλά κυρίως να αμφισβητεί την προέλευση της πληροφορίας.
Και συχνά, η παραπληροφόρηση ξεκινά από τα ανώτατα κλιμάκια της εξουσίας. Γι’ αυτό και το καθήκον των ειδησεογραφικών μέσων, αν θέλουν να προσφέρουν πραγματικό λειτούργημα και να διατηρήσουν το κοινό τους, είναι να θέτουν ερωτήματα στους ισχυρούς, να τους θεωρούν υπόλογους και να εξασφαλίζουν πως το κοινό έχει πρόσβαση σε όσο το δυνατόν πιο πλήρη και ακριβή πληροφόρηση, ώστε να μπορεί να διαμορφώνει τη γνώμη του με βάση τα γεγονότα.

-Τι λείπει σήμερα από τον παλιό καλό τύπο;
Η ενημέρωση έχει χάσει τη σχέση της με το κοινό—και αυτό φαίνεται ξεκάθαρα: στη μειωμένη εμπιστοσύνη και στο ολοένα και μικρότερο ενδιαφέρον για τις ειδήσεις, στον τρόπο που οι άνθρωποι αλληλεπιδρούν με τα μέσα ενημέρωσης και στις ίδιες τις πλατφόρμες ειδήσεων.
Αν και υπάρχουν πολλές προκλήσεις —τεχνολογικές εξελίξεις, αλλαγές στο πολιτικό περιβάλλον, οικονομικές πιέσεις— το πιο καθοριστικό στοιχείο για την επιβίωση και ανάπτυξη ενός δημοσιογραφικού οργανισμού είναι να διατηρεί μια ουσιαστική και βαθιά σχέση με το κοινό του.

-Τι συμβαίνει όταν η ελευθερία του τύπου φθίνει;
Ο πιο πρόσφατος δείκτης Presbyterian δείχνει ότι η Ελλάδα κατατάσσεται σταθερά πολύ χαμηλά ανάμεσα στις ευρωπαϊκές χώρες. Η έρευνά μας δείχνει ότι η εμπιστοσύνη των πολιτών στις ειδήσεις είναι η χαμηλότερη —περίπου 20%— ενώ η αποφυγή ειδήσεων είναι από τις υψηλότερες, φτάνοντας το 65%. Αυτό σημαίνει ότι το ελληνικό κοινό δεν βλέπει αξία στη δημοσιογραφία ως εργαλείο κατανόησης ενός έντονα πολωμένου πολιτικού περιβάλλοντος.
Παρόλα αυτά, για να ανθίσει και να εξελιχθεί οποιαδήποτε δημοκρατία, χρειαζόμαστε ένα ισχυρό και διαρκώς ανανεώσιμο σύνολο παραγόντων—αντιπολιτευόμενα κόμματα που ασκούν έλεγχο στην εξουσία, δημοσιογράφους, ακαδημαϊκούς, οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών και διανοητές. Ολοι αυτοί πρέπει να προέρχονται από την ίδια την κοινωνία. Πρέπει να ξαναχτίσουμε τη σχέση του κοινού με αυτούς τους θεσμούς.
Αν θέλουμε η δημοκρατία να επιβιώσει και να λειτουργεί αποτελεσματικά, χρειαζόμαστε μια κρίσιμη μάζα πολιτών που σκέφτονται, είναι ενημερωμένοι και ενεργοί, ώστε να μπορούν να ελέγχουν την εξουσία—και για να γίνει αυτό, χρειάζονται πρόσβαση σε αξιόπιστη πληροφόρηση.

-Πώς μπορεί να αντισταθεί ο πολίτης στην εποχή της υπερβολικής κατανάλωσης πληροφοριών;
Τα τελευταία δέκα χρόνια, έχει αναδειχθεί η ανάγκη για εκδημοκρατισμό της πρόσβασης στην πληροφορία. Ενα από τα βασικά φαινόμενα που παρατηρούμε είναι ότι όλο και περισσότεροι άνθρωποι ενημερώνονται μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Αυτό συμβαίνει συχνά σε χώρες όπου δεν υπάρχει αποτελεσματικός ή αξιόπιστος δημόσιος ραδιοτηλεοπτικός φορέας.
Ενας άλλος σημαντικός παράγοντας είναι η ευρεία χρήση των κινητών τηλεφώνων, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι η ποιοτική πληροφόρηση είναι συχνά προσβάσιμη μόνο με συνδρομή. Για πολλούς ανθρώπους, η πρόσβαση στην ενημέρωση εξαρτάται από οικονομικές επιλογές. Οταν πρέπει να αποφασίσουν πού θα διαθέσουν τα χρήματά τους, συχνά επιλέγουν να μην πληρώνουν για ειδήσεις ή να μην ενημερώνονται καθόλου.
Η έρευνά μας δείχνει ότι όσο περισσότερο απομακρύνονται μεγάλα τμήματα της κοινωνίας από την ενημέρωση, τόσο περισσότερο απομακρύνονται και τα μέσα ενημέρωσης από αυτά. Και ως συνέπεια, οι πολιτικοί και όσοι κατέχουν εξουσία ενδιαφέρονται όλο και λιγότερο για τις φωνές αυτών των ανθρώπων.
Αν κάποιος θέλει η φωνή του να ακούγεται, ο πιο αποτελεσματικός τρόπος είναι να συμμετέχει ενεργά στη δημοκρατική διαδικασία—και αυτό ξεκινά με την έγκυρη και υπεύθυνη ενημέρωση.

-Υπάρχουν ανάλογα προγράμματα για εγγραματοσύνη στις ειδήσεις;
Δεν διαθέτουμε προγράμματα που να επικεντρώνονται αποκλειστικά στις ειδήσεις. Η προσοχή μας ήταν πάντα στραμμένη στο κοινό—στο πώς σκέφτεται ο γενικός πληθυσμός και πώς καταναλώνει ειδήσεις και πληροφορίες.
Θα έλεγα ότι σύμφωνα με τα διαθέσιμα ερευνητικά δεδομένα, δεν υπάρχουν επαρκείς αποδείξεις που να δείχνουν μια ξεκάθαρη σύνδεση μεταξύ της «γραμματείας ειδήσεων» (news literacy) και της αυξημένης εμπλοκής με την ενημέρωση.
Στην πραγματικότητα, τα άτομα με υψηλότερο επίπεδο κατανόησης των μηχανισμών των ειδήσεων είναι συχνά πιο ευαισθητοποιημένα απέναντι στην παραπληροφόρηση και πιο επιφυλακτικά απέναντι στις πηγές πληροφόρησης. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα ότι παρακολουθούν περισσότερο ή εμπλέκονται πιο ενεργά με τις ειδήσεις.
Γι’ αυτό θεωρώ ότι πρόκειται για ένα σύνθετο ζήτημα—το οποίο πρέπει να διαχειριστούμε με προσοχή.

-Πώς βλέπετε το μέλλον του κλάδου της ενημέρωσης;
Το μέλλον της δημοσιογραφίας εξαρτάται ουσιαστικά από τις επιλογές που θα κάνει ο ίδιος ο κλάδος μέσα στην επόμενη δεκαετία. Βρισκόμαστε σε μια από τις πιο δύσκολες περιόδους για τα μέσα ενημέρωσης—όχι μόνο λόγω της οικονομικής ζημιάς που έχουν υποστεί οι εκδότες ειδήσεων τα τελευταία χρόνια, αλλά και επειδή σε όλο και περισσότερες χώρες είναι πλέον δύσκολο να ασκήσει κανείς τη δημοσιογραφία.
Υπάρχει έντονη πίεση και αντίδραση —νομική, οικονομική και, σε αρκετές περιπτώσεις, ακόμη και φυσική απειλή— απέναντι σε δημοσιογράφους που επιδιώκουν να κάνουν κριτική και ερευνητική δημοσιογραφία. Αυτή είναι η πραγματικότητα σήμερα, και όσο περνά ο καιρός, ο χώρος για ουσιαστική και ανεξάρτητη δημοσιογραφία στενεύει.
Αυτό κάνει το επάγγελμα λιγότερο ελκυστικό για τους νέους. Δεν είναι δίκαιο να τους ζητάμε να μπουν σε έναν κλάδο που απαιτεί τόσες θυσίες —προσωπικός χρόνος, σαββατοκύριακα, σταθερότητα— χωρίς να τους δείχνουμε ποιο είναι το πραγματικό νόημα και η αξία αυτής της δουλειάς.
Η δημοσιογραφία είναι ένα εξαιρετικά απαιτητικό επάγγελμα. Ζητά από τους ανθρώπους να αφήσουν στην άκρη προσωπικές δεσμεύσεις και να αφοσιωθούν πλήρως. Γι’ αυτό είναι κρίσιμο ο κλάδος να δείξει στους νέους γιατί η δημοσιογραφία έχει αξία—όχι μόνο ως αναγνώστες ή καταναλωτές ειδήσεων, αλλά και ως ενεργά μέλη ενός χώρου με ουσιαστικό σκοπό και κοινωνική προσφορά.

Ακολουθήστε μας για όλες τις ειδήσεις στο Bing News και το Google News