Ηλίας Κούβελας: «Το σώμα συμμετέχει στη διαμόρφωση του εγκεφάλου»

Πελοπόννησος Newsroom

Ενα βιβλίο για τον ανθρώπινο εγκέφαλο μπορεί να φαντάζει πολύπλοκο, δυσανάγνωστο, ακόμη και ακατανόητο. Κι όμως, ο Ηλίας Κούβελας, ομότιμος καθηγητής της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Πατρών, μέσα από το νέο του έργο «Ιχνηλατώντας τα μονοπάτια του εγκεφάλου και του νου» (εκδ. Καστανιώτη), ξεναγεί τον αναγνώστη στον μυστηριώδη λαβύρινθο αυτού του θαυμαστού οργάνου με λόγο μεστό, διαυγή και διαφωτιστικό. Με αφορμή την παρουσίαση του βιβλίου την Τετάρτη 1 Οκτωβρίου (ώρα 20:00) στην αίθουσα συναυλιών της Φιλαρμονικής Εταιρίας Ωδείο Πατρών, ο συγγραφέας μιλά στην «Π» για την ενσυναίσθηση, τη σχέση νου και σώματος, το μετατραυματικό στρες, την τεχνητή νοημοσύνη και τις προκλήσεις που καλείται να αντιμετωπίσει σήμερα η Νευροεπιστήμη.

– Τι σας ώθησε να γράψετε ένα βιβλίο για τον ανθρώπινο εγκέφαλο –αυτόν τον μυστηριώδη λαβύρινθο, όπως απεικονίζεται στο εξώφυλλο– το οποίο, μάλιστα, απευθύνεται στον «επαρκή αναγνώστη», όπως σημειώνετε;
Ενα από τα πλέον σημαντικά επιστημονικά ερωτήματα σήμερα είναι: Ποια είναι η σχέση του νου του ανθρώπου με το υπόλοιπο σύμπαν; Με άλλα λόγια, πώς μπορεί ο -ουσιαστικά χωρίς νόημα– κόσμος να περιέχει νοήματα; Η προσέγγιση στο ερώτημα αυτό από τη πλευρά της νευροεπιστήμης είναι ότι οι νοητικές λειτουργίες είναι μέρος του φυσικού κόσμου, ότι το ερμηνευτικό εργαλείο είναι ο ορθολογισμός και ότι η «μηχανή του νου» είναι ο εγκέφαλος. Ο εγκέφαλος του ανθρώπου είναι η πιο πολύπλοκη δομή που υπάρχει στο σύμπαν. Ηδη από τα τέλη του 19ου αιώνα ξεκίνησε η μεγάλη προσπάθεια κατανόησης της δομής και λειτουργίας του εγκεφάλου και των λειτουργιών της νόησης, η οποία συνεχίζεται μέχρι σήμερα και στην οποία μια μικρή συμμετοχή είχα κι εγώ. Σε αυτή τη συναρπαστική περιπέτεια αναφέρεται το βιβλίο μου και «επαρκείς αναγνώστες του» είναι ένας πολύ μεγάλος αριθμός ανθρώπων που δεν εντάσσονται στο διογκούμενο κύμα του ανορθολογισμού και της εχθρότητας προς την επιστήμη.

– «Δεν είναι δυνατόν να σκεφτούμε τον νου χωρίς το βιωμένο σώμα», γράφετε. Μας εξηγείτε αυτή την αλληλεπίδραση νου και σώματος;
Η αίσθηση δεν προέρχεται μόνο από τον εξωτερικό κόσμο αλλά και από εσωτερικές πηγές που πληροφορούν τον εγκέφαλο για την κατάσταση του σώματός μας, η οποία είναι απαραίτητη για την αίσθηση της ευχαρίστησης ή της δυσαρέσκειας. Αποτέλεσμα τούτου είναι το γεγονός ότι τα μνημονικά ίχνη που προέρχονται από το εξωτερικό περιβάλλον συνδέονται με τις αντίστοιχες καταστάσεις του σώματος μέσω μηχανισμών που πραγματοποιούνται στο ασυνείδητο. Δηλαδή, το σώμα συμμετέχει στη διαμόρφωση του εγκεφάλου και στην ανάπτυξη των νοητικών λειτουργιών του ατόμου.

– Αναφέρεστε, επίσης, στην ενσυναίσθηση, η οποία θεωρείται σημαντική για την κοινωνική ζωή μας. Η ανάπτυξή της, η οποία είναι ζητούμενο στην εποχή μας, σε ποιες διεργασίες του εγκεφάλου εδράζεται;
Μια σειρά από μελέτες έχουν δείξει με αρκετά πειστικό τρόπο ότι οι άνθρωποι αισθάνονται τα συναισθήματα του άλλου –ή τουλάχιστον τα έντονα αρνητικά συναισθήματα του άλλου– μέσα από έναν μηχανισμό άμεσης αντιστοίχησης, στον οποίο συμμετέχουν κατοπτρικοί μηχανισμοί. Αυτοί εντοπίζονται σε περιοχές όπως η νήσος, η πρόσθια έλικα του προσαγωγίου, η αμυγδαλή, που παράγουν σπλαχνικές κινητικές αποκρίσεις και παράλληλα παίζουν καθοριστικό ρόλο στην αντίληψη του εαυτού και στη δόμηση της αυτοσυνείδησης.

– Γνωρίζουμε για την επίδραση των στρεσογόνων καταστάσεων στο έμβρυο. Στο βιβλίο σας αναφέρετε, επίσης, το γεγονός ότι το μετατραυματικό στρες κληρονομείται. Πώς συμβαίνει αυτό;
Ο όρος «κληρονομείται» δεν είναι ο σωστός, διότι αναφέρεται στην κληρονόμηση φυσιολογικών ή παθολογικών γονιδίων. Στις περιπτώσεις που αναφέρεται η ερώτησή σας, ο μηχανισμός είναι οι επιγενετικές τροποποιήσεις στον ρυθμό έκφρασης γονιδίων που σχετίζονται, π.χ., με την αντίδραση στο στρες. Αυτές πραγματοποιούνται κατά την εμβρυική περίοδο ή και κατά τα πρώτα στάδια της ζωής και είναι δυνατόν να διατηρηθούν κατά την ενήλικη ζωή και να μεταφερθούν στους απογόνους. Εντυπωσιακό παράδειγμα είναι τα αποτελέσματα μελετών που πραγματοποιήθηκαν από την ερευνητική ομάδα της Ρέιτσελ Γιεχούντα. Εδειξαν ότι οι απόγονοι από μητέρες που επέζησαν από το Ολοκαύτωμα και έπασχαν από το μετατραυματικό σύνδρομο παρουσιάζουν αύξηση της πιθανότητας εμφάνισης του ίδιου συνδρόμου.

– Ποια είναι σήμερα η μεγαλύτερη πρόκληση για τη Νευροεπιστήμη;
Η εις βάθος κατανόηση της παθοφυσιολογίας των κύριων διαταραχών του νου, δηλαδή της σχιζοφρένειας και της διπολικής διαταραχής.

– Η τεχνητή νοημοσύνη έχει γίνει, πλέον, μέρος της καθημερινότητάς μας. Ποια θεωρείτε δυνατά της σημεία και ποια τα όριά της σε σχέση με τον ανθρώπινο εγκέφαλο; Πώς θα πρέπει να την αντιμετωπίζουμε, ώστε να μη χαθούν οι ισορροπίες;
Επειδή δεν έχω τη διάθεση να παίζω ούτε τον ειδικό της τεχνητής νοημοσύνης ούτε τον προφήτη, θα περιορίσω την απάντησή μου σε θέματα που σχετίζονται με τον δικό μου επιστημονικό χώρο. Πρώτον, θέλω να τονίσω ότι σε πλήρη αντίθεση με τα προϊόντα της τεχνητής νοημοσύνης (ΑΙ), ο εγκέφαλος δεν δημιουργήθηκε προκειμένου να επιτευχθεί ένας συγκεκριμένος στόχος με βάση τις αρχές ενός συγκεκριμένου σχεδιασμού. Η φυσική επιλογή, η μηχανή της εξέλιξης δηλαδή, είναι η μόνη υπεύθυνη για τη δημιουργία του. Δεύτερον, λόγω της δυνατότητας που μας δίνει η ΑΙ να επεξεργαζόμαστε ένα τεράστιο αριθμό δεδομένων, αποτελεί ένα πολύτιμο εργαλείο για τη μελέτη της δομής και λειτουργίας του εγκεφάλου, καθώς επίσης και για τον σχεδιασμό νέων πολύ αποτελεσματικών φαρμάκων για τη θεραπεία ψυχικών και νευρολογικών νόσων.

-Μπορεί η κατανόηση του εγκεφάλου, μέσα από τα εργαλεία της νευροεπιστήμης, να αλλάξει τον τρόπο που βλέπουμε τον εαυτό μας -τόσο ατομικά όσο και συλλογικά ως κοινωνία;
Ενας σημαντικός αριθμός μελετών που εντάσσονται στομ χώρο της γνωσιακής νευροεπιστήμης έχουν δείξει ότι ο άνθρωπος έχει τη μοναδική δυνατότητα, μέσω της μετα-γνωστικής σκέψης, να αναστοχάζεται επί των σύνθετων εσωτερικών καταστάσεων του εαυτού, όπως και του άλλου. Η μετα-γνωστική σκέψη επιτρέπει στο άτομο όχι μόνο να επιλύει τα δικά του προβλήματα αλλά να συμμετέχει στην επίλυση σύνθετων κοινωνικών προβλημάτων.

-Είστε ο πρώτος εκλεγείς καθηγητής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Πατρών, όπου διδάξατε το διάστημα 1978–2005. Τι θυμάστε πιο έντονα από τα 45 αυτά χρόνια και τι απολαμβάνατε τότε, ζώντας στην πόλη με τη σύζυγό σας, συγγραφέα Ρέα Γαλανάκη;
Εχω διδάξει συνεχώς και με τους ίδιους ρυθμούς από το 1978 έως το 2020, παρ’ όλο που πήρα σύνταξη το 2005. Η πολύ μεγάλη ανταμοιβή μου ήταν η επαφή μου με τους φοιτητές μου και η αναγνώριση της προσπάθειάς μου από αυτούς. Η Ρέα Γαλανάκη κι εγώ χαρήκαμε πάρα πολύ τη συμμετοχή μας στο πολιτιστικό γίγνεσθαι της πόλης, όπως ήταν η ίδρυση της Κινηματογραφικής Λέσχης, η ίδρυση του ΔΗΠΕΘΕ Πάτρας, η συμμετοχή μας σε αυτό που ονομάζω Πολιτιστική Ανοιξη της Πάτρας που ξεκίνησε με την Ιδρυση του Διεθνούς Φεστιβάλ Πάτρας από τον Θάνο Μικρούτσικο. Μέσα από αυτές τις διαδικασίες είχαμε την ευκαιρία να συναντήσουμε εξαιρετικούς ανθρώπους με τους οποίους δημιουργήσαμε πολύτιμες φιλίες.

Ακολουθήστε μας για όλες τις ειδήσεις στο Bing News και το Google News