Το Α’ Κοιμητήριο Πατρών

Επιλογές Team

Μέσα δεκαετίας ’90. Διαβαίνω το κατώφλι του Α’ Δημοτικό Νεκροταφείου μετά από παρότρυνση υπηρεσιακού στελέχους του Δήμου Πατρέων. «Πρέπει να δεις αυτά τα έργα. Να κάνεις ένα ρεπορτάζ, μήπως και τα διασώσουμε με κάποιο τρόπο…» μου είχε πει. Και είχε δίκιο. Η περιήγηση έγινε ρεπορτάζ, αλλά κανείς δεν συγκινήθηκε.

Διατηρητέο Μνημείο

Πέρασαν αρκετά χρόνια. 2010: Το δημοτικό συμβούλιο κινεί τη διαδικασία για να κηρυχθεί διατηρητέο μνημείο το Α’ Νεκροταφείο. Συντάσσεται έκθεση από την Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων με «οδηγό» το βιβλίο της Γιώτας Καΐκα-Μαντανίκα «Η αστική τάξη στη γειτονιά των αγγέλων, Πάτρα: Α’ Νεκροταφείο (1880 – 1920)».

Το θέμα παραμένει ανοικτό. Οι δημοσιογραφικές πληροφορίες αναφέρουν ότι υπήρξε δυσκολία στο να εξασφαλιστεί η σύμφωνη γνώμη των ιδιοκτητών για κάθε ένα ταφικό μνημείο χωριστά (είτε λόγω πολυάριθμων ιδιοκτητών είτε λόγω «αγνώστου» ιδιοκτήτη). Υπάρχει όμως η βούληση και η επιθυμία να ολοκληρωθεί η διαδικασία με κάποιο τρόπο. Κατά μία εκδοχή, με την ανακήρυξη τμήματος του Α’ Νεκροταφείου σε ιστορικό μνημείο. Μακάρι…
Η βόλτα ανάμεσα σε μνημεία που αναγράφουν επίθετα τα οποία διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην ιστορία της πόλης κρύβει μυστήριο. Ο χώρος αποτελεί έτσι κι αλλιώς μια γλυπτοθήκη μέσα στην ύπαιθρο. Κακοσυντηρημένη, είναι αλήθεια, θα φανεί ουτοπικό να απαιτηθεί από τον Δήμο η συντήρηση των πιο σημαντικών έργων λόγω της οικονομικής συγκυρίας.
Ωστόσο, ο Δήμος θα μπορούσε να ξεκινήσει από κάτι απλούστερο (σ.σ. η ιδέα ανήκει σε φίλο του γλύπτη Δ. Γερολυμάτου). Από την έκδοση ενός έντυπου οδηγού για τους -εν δυνάμει- επισκέπτες του Α’ Νεκροταφείου.

Η πολυεθνική πόλη

Η Πάτρα υπήρξε μία πολυεθνική πόλη στον 19ο αι., η οποία φαίνεται στο νεκροταφείο της. Η κοινωνία της αποτελείτο από πλούσιους και φτωχούς Ελληνες και ξένους. Ελληνες, κυρίως, αλλά και Γερμανούς και Αγγλους εμπόρους αστούς, οι οποίοι με τα εργοστάσια και τα κάθε είδους εμπορικά καταστήματά τους, διακίνησαν εμπορεύματα και χρήμα εδώ και στο εξωτερικό. Γάλλους, που πρόσφεραν την τεχνογνωσία τους και έκαναν σπουδαία έργα. Ιταλούς, που με τα φτηνά εργατικά χέρια και τις γνώσεις τους ομόρφυναν τους κήπους των αστών, ως κηπουροί, αλλά και ως εργάτες αβγάτισαν τον πλούτο αυτών.

Μικροεμπόρους Εβραίους, με τις δικές τους δραστηριότητες. Ντόπιους μεροκαματιάρηδες, από το μόχθο των οποίων κάθε φθινόπωρο βούιζε σαν μελίσσι η παραλιακή οδός από όλες οι δραστηριότητες της σταφίδας. Αυτοί όλοι εργάστηκαν και πέτυχαν να δημιουργηθεί η νεοκλασική Πάτρα και να στηρίξουν την οικονομία της Ελλάδας.

Οι αστοί της Πάτρας

Οι αστοί της Πάτρας του 1880 έκαναν «αγώνα» για να αποκτήσουν θέση περίοπτη στο νεκροταφείο. Και αυτό ερμηνευόταν με το ποιος θα αποκτούσε τάφο αριστερά, κυρίως, «των ειρχομένω» στον κεντρικό δρόμο. Πέρα όμως από τον διαφορετικό χώρο στον οποίο ενταφιάζονταν όσοι προέρχονταν από την αστική τάξη, υπήρχαν και άλλες έντονες διαφοροποιήσεις.

Το 1879, όταν δήμαρχος Πατρέων ήταν ο θάνος Κανακάρης, αποφασίστηκε η κατασκευή του νέου νεκροταφείου. Ο Κανακάρης διόρισε μια επιτροπή από πατρινοΰς αστούς, στους οποίους ανάθεσε τη φροντίδα για την κατασκευή του νεκροταφείου. Ο θεμέλιος λίθος του νεκροταφείου τέθηκε την Κυριακή 17 Φεβρουάριου 1880 και δόθηκε σε χρήση την 1η Αυγούστου 1880. Ετσι δημιουργήθηκε το Νεκροταφείο των Αγίων Αγγέλων με φανερή κοινωνική διαστρωμάτωση, καθώς είχε σχεδιαστεί, διαιρεμένο σε τρεις κοινωνικές τάξεις, με βάση το αρχείο του νεκροταφείου. Οι αστοί της Πάτρας του 1880 έκαναν «αγώνα» για να αποκτήσουν θέση περίοπτη στο νεκροταφείο. Και αυτό ερμηνευόταν με το ποιος θα αποκτούσε τάφο αριστερά, κυρίως, «τω ειρχομένω» στον κεντρικό δρόμο. Πέρα όμως από τον διαφορετικό χώρο στον οποίο ενταφιάζονταν όσοι προέρχονταν από την αστική τάξη, υπήρχαν και άλλες έντονες διαφοροποιήσεις. Οι διαφοροποιήσεις είχαν να κάνουν με τα τετραγωνικά μέτρα του τάφου, ανάλογα φυσικά με την τάξη, με την τιμή του τάφου και φυσικά με τον συναγωνισμό που αναπτυσσόταν μεταξύ των αστών για το ποιος θα ξεχωρίζει με το ταφικό του κτίσμα.

Οι δημιουργοί

Στο A’ Νεκροταφείο διαβάζουμε υπογραφές γλυπτών, ή υπολογίζουμε ότι έγιναν από επώνυμους γλύπτες, όπως:

Γ. Ρινιέρης, I. Γ. Χαλδούπης, Λ. Σώχος, Α. Σώχος, Γ. Βρούτος. X. Νάτσιος, Κ. Γεωργακάς, I. Κουλούρης, Βενάρδος Σκαλκώτος, Ιάκωβος Μαλακατές, I. και Μ. Καθρέπτας.

Το εβραϊκό τμήμα

Οταν έγινε το Α’ Νεκροταφείο, είχαν και οι Εβραίοι τη δική τους θέση. Σύμφωνα με πληροφορίες του παλιού ιερέα του Νεκροταφείου, το εβραϊκό τμήμα απλωνόταν κάτω από την πλαγιά του λόφου που φέρει σήμερα το όνομα «Γερμανικά», μέχρι το παλιό οστεοφυλάκιο. Ομως, το τμήμα αυτό καταστράφηκε από τους Γερμανούς, γιατί έθαβαν εκεί τους δικούς τους νεκρούς. Οι τάφοι των Εβραίων, όσοι είχαν απομείνει, μεταφέρθηκαν σε ιδιόκτητο τμήμα της ισραηλιτικής κοινότητας, που βρίσκεται ακριβώς έξω από το Α’ Νεκροταφείο, στην ανατολική πλευρά, με ανεξάρτητη πλέον πρόσβαση από την οδό Φλωρίνης.

Στη συνέχεια και δίπλα από τον χώρο των Διαμαρτυρομένων και των Καθολικών υπήρχε και το τμήμα των φτωχών. Εκεί, στα κενοτάφια, όπως και σήμερα ονομάζουμε το τμήμα αυτό του Νεκροταφείου, κοιμόταν το μεγαλύτερο τμήμα της κοινωνίας της Πάτρας. Κοιμόντουσαν αυτοί οι οποίοι δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα να αγοράσουν την αιώνια κατοικία τους και οι οποίοι με δυσκολία μεγάλη είχαν περάσει το μονοπάτι της ζωής τους.

To αρχείο του Νεκροταφείου

Αυτό που είναι ολοφάνερο, ακόμα και σήμερα, στο νεκροταφείο, στους τάφους της Α’ τάξης, είναι η αγωνία της άρχουσας τάξης του 1880 να δείχνει κάθε φορά στον επισκέπτη πόσο μεγαλύτερη οικονομική ισχύ έχει ο έμπορος-τραπεζίτης από τον απλό έμπορο ή τον γόνο κάποιου αγωνιστή του ‘21 ή τον επιστήμονα ή και τον διανοούμενο της εποχής. Οι έμποροι είχαν τα χρήματα και το έδειχναν πολύ ξεκάθαρα και στο νεκροταφείο.

Το αρχείο του Α’ Νεκροταφείου της Πάτρας αποτελείται από δυο χειρόγραφους τόμους, με τίτλο «Ευρετήριον κατόχων τάφων κατ’ αλφαβητικήν σειράν» και από αυτό η Γ. Κα-ΐκα-Μαντανίκα άντλησε σημαντικές πληροφορίες για τους τάφους της εποχής που ερεύνησε. Επίσης, αναγράφεται στο ίδιο: «Συνταχθέν υπό τον Παναγιώτη Α. Καρατζά κατά το έτος 1881. Ανακαινισθέν επί δημάρχου Δημητρίου Δημακόπουλου-Μπουκαοήρη κατά το έτος 1924. Συμπληρωθέν επί δημάρχου Ιωάννου Αχιλλέως Βλάχου, κατά το έτος 1926».

Οι συμβολισμοί

Το σύμβολο της «πεταλούδας», που στολίζει ορισμένα μνημεία, αναπαριστά την ψυχή. Την πεταλούδα τη βρίσκουμε είτε μόνη της είτε στο μέσον ενός στεφανιού, που συνήθως κοσμεί το πάνω μέρος μιας στήλης είτε, όταν ο τάφος φέρει σταυρό, στο σημείο που ενώνονται οι κεραίες του σταυρού.

Στους περισσότερους τάφους υπάρχουν διάφοροι συμβολισμοί, τους οποίους η Γιώτα Καϊκα – Μαντανίκα επεξηγεί στο βιβλίο της «Η αστική τάξη στη γειτονιά των Αγγέλων». Οι συμβολισμοί αυτοί έχουν να κάνουν με την αντίληψη του νεοκλασικισμού. «Εκείνος που πλησιάζει τώρα το ταφικό μνημείο δεν χρειάζεται να τρομοκρατηθεί από κάποιον μακάβριο συμβολισμό» γράφει. «Τα μακάβρια σύμβολα συναντώνται πλέον ελάχιστες φορές για να κοσμήσουν τμήμα μιας στήλης.

• Από τις “Επιλογές” της “Π” στις 20 Ιουνίου 2015

Όλες οι ειδήσεις άμεσα μέσα από το Google News. Κάντε κλικ εδώ και κάντε εγγραφή

Άμεση ενημέρωση με όλες τις ειδήσεις τώρα και μέσω WhatsApp - Δες εδω