Η πορεία της λέξης στον χρόνο

Ντίνος Λασκαράτος

«Ομορφη μέρα
γλυκιά σαν την Ιθάκη
του Οδυσσέα»
(Ελένης Μωϋσιάδου “Ο
μύθος και ο ήλιος -2014-
εκδ. Poema).

H λέξη «νοσταλγία» γεννήθηκε στη Βασιλεία της Ελβετίας το 1688. Το πιστοποιητικό γέννησής της είναι η ιατρική διατριβή που εκδόθηκε εκείνη τη χρονιά, του αλσατού Ιωάννη Χόφερ 1669-1752, (Johannes Hofer, η Iohannes Hoferus, γιατί τότε κάθε επιστήμονας που σεβόταν το όνομά του το εκλατίνιζε). Ο τίτλος της διατριβής του Χόφερ ήταν «Dissertatio Medica de Nostalgia», δηλαδή «Ιατρική Διατριβή περί Νοσταλγίας» και επειδή η λέξη «νοσταλγία» δεν υπήρχε (ως σύνθετη) μέχρι τότε στα Ελληνικά, ο Χόφερ προσέθεσε στον τίτλο της διατριβής του από φόβο μήπως δεν γίνει αντιληπτός και τη γερμανική λέξη «heimweh» που σημαίνει πόνος, στενοχώρια για το σπίτι. Είναι αδύνατον, για άλλη μιά φορά, να μη θαυμάσουμε τον ρόλο της ελληνικής γλώσσας στην επιστημονική ορολογία, ιδιαίτερα στην ιατρική. Ετσι λοιπόν ο Χόφερ προσέφερε το 1688 μια νέα ελληνική λέξη στην παγκόσμια επιστημονική κοινότητα. Μια λέξη που εδραιώθηκε διεθνώς και μάλιστα στη λογοτεχνία και την ποίηση.

Βέβαια παραμονεύουν και οι κακοτοπιές. Το 1710, σε επανέκδοση της διατριβής, η λέξη νοσταλγία αντικαταστάθηκε από τη λέξη «ποθοπατριδαλγία» (pothopatridalgia), Θεός φυλάξοι! Ευτυχώς η νοσταλγία επανήλθε και τελικά επικράτησε. Φαντάζεστε να λέγαμε π.χ. «αυτό είναι ένα όμορφο ποθοπατριδαλγικό τραγούδι»;

Ο Χόφερ στη διατριβή του βλέπει τη νοσταλγία από καθαρώς ιατρική σκοπιά και εξετάζει τη ζημιά που μπορεί να προκαλέσει στον άνθρωπο. Ζημιά που μπορεί να φτάσει μέχρι και τον θάνατο του ασθενούς. Οι ασθενείς του Χόφερ ήσαν βετεράνοι παλαίμαχοι στρατιώτες που έλειπαν από τα σπίτια τους χρόνια με τους ατελείωτους πολέμους της εποχής.

Να σας πω τη μαύρη μου αμαρτία δεν είχα φανταστεί ότι θα μπορούσε να δει κανείς τον Οδυσσέα ως περιστατικό… ασθενούς και τη νοσταλγία του ως διαταραχή. Ετσι παρ’ όλες τις φιλότιμες προσπάθειες της Κίρκης και της Καλυψούς να τον θεραπεύσουν, ο Οδυσσέας χωρίς διάγνωση και κατάλληλη αγωγή γύρισε στην Ιθάκη, σκότωσε έναν έναν εκατόν οκτώ μνηστήρες (Οδ. π 245 επ.) και κρέμασε δώδεκα απο τις υπηρέτριες του παλατιού! Οι μνηστήρες εδώ που τα λέμε δεν είχαν διαπράξει κάτι πέρα από το να τρώνε και να πίνουν τζάμπα και να περιμένουν την Πηνελόπη ποιον θα διαλέξει ως αντικαταστάτη του άφαντου (με τη νομική σημασία της αφάνειας) Οδυσσέα. Γι’ αυτή τους τη συμπεριφορά σίγουρα οι μνηστήρες δεν άξιζαν τον θάνατο (που δεν είναι ποινή) κι’ ακόμα πιο πολύ οι καημένες οι υπηρέτριες, κοριτσόπουλα οι πιο πολλές.

Από το 1980 η ιατρική χρησιμοποιεί έναν άλλο επιστημονικό όρο για τους παλαίμαχους που επιστρέφουν. Τον όρο «μετατραυματική αγχώδης διαταραχή» (post traumatic stress disorder ή PTSD). Ο όρος νοσταλγία ιατρικά δεν χρησιμοποιείται πια.

Ας αφήσουμε όμως τους βετεράνους με PTSD ή χωρίς, και ας πάμε στον χώρο της ποίησης και της μουσικής. Εκεί, ο Καβάφης και ο Μπαχ, μας προτείνουν δύο εξαιρετικά εργαλεία κατανόησης για το πώς λειτουργεί η επιστροφή ως επανένωση με το αντικείμενο του νόστου. Ο πρώτος με το ποίημά του «Ιθάκη» και ο δεύτερος με το έργο του «Παραλλαγές Γκόλντμπεργκ» (BWV 988). Στο πρώτο, ο Καβάφης διδάσκει ότι για να κατανοήσει κανείς την Ιθάκη πρέπει να την αφήσει, να περιδιαβάσει τον κόσμο, να ζήσει περιπέτειες να μαζέψει γνώσεις και να γυρίσει πίσω για να καταλάβει πιά «η Ιθάκες τι σημαίνουν». Στο δεύτερο ο Μπαχ ξεκινά τη μουσική με μια υπέροχη άρια που εκθέτει το θέμα (Ιθάκη) ακολουθούν τριάντα παραλλαγές (ταξίδι, περιπέτειες και γνώσεις) και τελειώνει με την επανάληψη της αρχικής άριας (επιστροφή στην Ιθάκη). Η ίδια αυτή αρχική άρια πιστεύω ότι προσλαμβάνεται απο τον προσεκτικό ακροατή τώρα διαφορετικά, και ας έχει τις ίδιες νότες. Είναι η Ιθάκη που παρουσιάζεται ξανά και απ’ την αρχή, γεμάτη νοήματα, στον ταξιδευτή του κόσμου που επιστρέφει αφού γνώρισε ανθρώπους, τόπους και πράγματα.

*Ο Ντίνος Λασκαράτος είναι επίτιμος δικηγόρος.

Ακολουθήστε μας για όλες τις ειδήσεις στο Bing News και το Google News