Κατερίνα Κωστίου: «”Αποκαλυπτική” η σχέση μου με κάποια ποιήματα του Καβάφη»
Καρπός πολυετούς και επίμοχθης εργασίας η μελέτη της με τίτλο «…ως όνομα ψιλόν – Η συγκρότηση και η λειτουργία του προσωπείου στην ποίηση του Κ.Π. Καβάφη» (εκδ. Νεφέλη), «ξεκλειδώνει» τους χαρακτήρες 154 ποιημάτων του Αλεξανδρινού και συνθέτει «τη γενεαλογία της καβαφικής ανθρωπογεωγραφίας», προσφέροντάς μας ένα πολύτιμο «δώρο». Η καθηγήτρια του Τμήματος Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών Κατερίνα Κωστίου μιλά στην «Π» για το βιβλίο της, που όπως λέει «συνεχίζει να γράφεται μέσα μου».
Πόσα χρόνια μετρά η σχέση σας με το καβαφικό έργο και ποιο το έναυσμα για να καταπιαστείτε με τα προσωπεία της ποίησης του Καβάφη;
Διάβαζα Καβάφη από τα μαθητικά μου χρόνια και δεν απομακρύνθηκα ποτέ από την ποίησή του. Η εξειδίκευσή μου στην ποιητική της ανατροπής και της ειρωνείας ήταν αναπόφευκτο να με οδηγήσουν στον μεγαλύτερο δεξιοτέχνη της, στην ελληνική ποίηση. Η αδιάλειπτη συναναστροφή μου με το έργο του, ποιητικό αλλά και πεζό, μου έδειξε ότι το πιο κρίσιμο ζήτημα του καβαφικού εργαστηρίου είναι η συχνά αινιγματική δραματικότητα του έργου του. Ο τόπος όπου συναντώνται η ειρωνεία με την καβαφική ποιητική είναι η διαλεκτική, η διαδικασία της θέσης και της άρσης, δηλαδή ο πυρήνας της φιλοσοφικής θεώρησης της ειρωνείας, αλλά και ο τρόπος κατοχύρωσης της πολυφωνίας στα καβαφικά ποιήματα μέσω των προσωπείων που είναι δομικός μηχανισμός της ειρωνείας.
Το βιβλίο αυτό ήταν ένα στοίχημα πολλών χρόνων. Είχε αρχίσει να με απασχολεί από το 2000, ενώ η συγγραφή του διήρκεσε 7,5 χρόνια, καθώς το ανέκοψε η προεδρία του Τμήματος το διάστημα 2015-2018. Κινδύνευσε να μην ολοκληρωθεί γιατί η επανασύνδεση ήταν δύσκολη, ευνοήθηκε από τον εγκλεισμό που επέβαλε η πανδημία και τελικά παραδόθηκε στον εκδότη μου 1.9.2020, όπως είχα προγραμματίσει. Και μετά χρειάστηκαν άλλα 2,5 χρόνια για να τυπωθεί… Ενώ μέσα μου συνεχίζει να γράφεται…
Προσωπείο. Γιατί επιλέξατε τον συγκεκριμένο όρο αντί κάποιου άλλου;
Γιατί ο όρος προσωπείο σχετίζεται άμεσα με την ηθοποιία που είναι μείζον χαρακτηριστικό της καβαφικής ποιητικής, συνδεδεμένο στενά με την ειρωνεία. Από όλους τους όρους που επανέρχονται στην καβαφική βιβλιογραφία (χαρακτήρας, ήρωας, πρωταγωνιστής, ποιητικό εγώ, ομιλητής κ.ά.) ο όρος προσωπείο, ο οποίος έλκει την καταγωγή του από το κλασικό δράμα, έχει μια ενδιαφέρουσα διαδρομή στον χώρο της κριτικής, που τον καθιστά εξαιρετικά ευέλικτο συγγραφικό εργαλείο∙ ιδίως στην περίπτωση του Καβάφη, ο οποίος αρκετές φορές έχει παρερμηνευτεί εξαιτίας της ταύτισης από την κριτική του πρώτου προσώπου πολλών ποιημάτων του με τον ίδιο. Εξάλλου, το προσωπείο συνδέεται με την απόκρυψη που είναι χαρακτηριστικό της καβαφικής ποιητικής και, παράλληλα, μηχανισμός της λεκτικής ειρωνείας, την οποία ο Καβάφης καλλιεργεί πολύ ευρηματικά.
Και η επιλογή του στίχου «… ως όνομα ψιλόν» ως τίτλου;
Ο στίχος προέρχεται από το ποίημα «Τέμεθος Αντιοχεύς∙ 400 μ.Χ.», δημοσιευμένο το 1925, και σημαίνει όνομα ευπροσάρμοστο. Πρόκειται για ποίημα ποιητικής όπου ο Καβάφης σχολιάζει με τα μέσα στης ποίησης την ίδια τη μέθοδο των προσωπείων για τη σύνθεση ενός ποιήματος. Είναι ένα ποίημα-κλειδί μέσω του οποίου ο Καβάφης κλείνει το μάτι στον μυημένο αναγνώστη για τον τρόπο ανάγνωσης της ποίησής του.
Ερωτας-τέχνη-ιστορία οι κατηγορίες στις οποίες έχετε κατατάξει τα καβαφικά προσωπεία (ιστοριογενή ή ιστορικοφανή, αφηγηματικά και δραματικά). Σε τι εξυπηρετεί τον Αλεξανδρινό η χρήση τους και πού στοχεύει;
Η συγκεκριμένη δομή και τα ταξινομικά σχήματα υπαγορεύτηκαν από την ποίηση του Καβάφη. Ο Καβάφης είναι ένας τεχνίτης του λόγου που το αισθητικό-ερωτικό-πολιτικό του όραμα είναι ένας ενοποιημένος ένσαρκος κόσμος. Με τόλμη και ευφυΐα διερεύνησε την ανθρώπινη συνθήκη στη γυμνότητά της, δηλαδή πίσω από τις κυρίαρχες αφηγήσεις της κοινωνικής τάξης, της ιδεολογίας, της θρησκείας, του κομφορμισμού σε όλες τις εκφάνσεις του. Το προσωπείο εξασφάλισε στον Καβάφη την απαραίτητη αποστασιοποίηση που είναι αναγκαία προϋπόθεση για την αναγωγή του ατομικού σε οικουμενικό. Ετσι δημιούργησε μια εξαιρετική πινακοθήκη προσωπείων συνθεμένη με τέτοιο τρόπο ώστε δεν γίνεται να λείψει ένα χωρίς να διαταραχθεί η αισθητική λειτουργία της ποίησής του ή να αλλοιωθεί το κοσμοείδωλο που μας κληροδότησε.
Εχει ενδιαφέρον η ενασχόληση του ποιητή με ζητήματα που άπτονται της τέχνης –η ειλικρίνεια σε συνδυασμό με τη φαντασία. Θα μας πείτε;
Το θέμα της ειλικρίνειας στην τέχνη είναι ένα μείζον ζήτημα που έχει απασχολήσει τη θεωρία της λογοτεχνίας και την κριτική και το οποίο επανέρχεται στα πεζά κείμενα του Καβάφη. Το θέμα της φαντασίας, επίσης, είναι πυρηνικό στοιχείο της ποιητικής του και εμπλέκεται άμεσα στη συγκρότηση των προσωπείων και την ποιητική δημιουργία. Ο Καβάφης εξηγεί τη σύνδεσή τους στο κείμενό του «Φιλοσοφικός Ελεγχος», όπου κάνει λόγο για την υποθετική εμπειρία, δηλαδή την κατασκευή μιας πλασματικής εμπειρίας, με τη συνδρομή της φαντασίας, χάριν της τέχνης. Φορέας αυτής της εμπειρίας είναι το προσωπείο.
Ποια η γοητευτικότερη διαδικασία και ποιες οι προκλήσεις κατά τη διάρκεια της πολύχρονης και επίπονης δουλειάς που απαιτήθηκε για την ολοκλήρωση του βιβλίου σας;
Για τη σύνθεση του βιβλίου αφουγκράστηκα τον λόγο του Καβάφη, γιατί εγκαίρως συνειδητοποίησα ότι αυτή είναι η ασφαλέστερη μέθοδος, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν έλαβα υπόψη τη βιβλιογραφία. Η πιο γοητευτική διαδικασία αφορά την αντίσταση ορισμένων ποιημάτων τα οποία απαιτούσαν τη συνεχή συναναστροφή για να «ανοιχτούν» στην οπτική μου. Υπήρξαν φορές που η σχέση μας ήταν «αποκαλυπτική», με την έννοια ότι εκεί που θεωρούσα ότι είχα φτάσει στον βυθό του ποιήματος και δεν γινόταν να πάω πιο μέσα, ξαφνικά η συγκεκριμένη επιλογή μιας λέξης μου αποκάλυπτε ένα μονοπάτι που δεν είχα πάρει και μου επέβαλε να γυρίσω πίσω και να ξανακάνω τη διαδρομή, οδηγώντας σε νέα ερμηνευτικά στοιχεία. Αυτό συμβαίνει σπάνια -καμιά φορά και κατά την ώρα της διδασκαλίας- αλλά είναι μια μοναδική εμπειρία που δείχνει τη δύναμη της καβαφικής λέξης.
Τι καθιστά, κατά τη γνώμη σας, την ποίηση του Καβάφη διαχρονική -έως και απόλυτα σύγχρονη;
Το καβαφικό έργο προσφέρεται ως πεδίο αυτογνωσίας και ετερογνωσίας και αφορά κάθε εποχή, διότι με τη μοναδική του μέθοδο μιλάει για πυρηνικές έννοιες της ανθρώπινης συνθήκης: τη φθορά, την απώλεια, την πτώση, τις σχέσεις εξουσίας κ.ά. Και αναδεικνύει την ειρωνική υπόσταση της Ιστορίας και κάθε ιστορίας. Ο Καβάφης αντλεί από την Ιστορία και φωτίζει ανθρώπινες στάσεις ή κρίσιμες επιλογές προκαλώντας τον αναστοχασμό της και, κυρίως, τον αναστοχασμό του παρόντος.
Διδάσκετε 26 χρόνια Καβάφη. Τι εισπράττετε από τους φοιτητές σας, καταρχάς, και ποια θεωρείτε, κατά δεύτερον, ως καταλληλότερη προσέγγιση για να θέλξει τη νεολαία εν γένει, το έργο του;
Οι φοιτητές είναι πολύ καλός δείκτης της απήχησης του καβαφικού έργου, γι’ αυτό και τους αφιερώνω το βιβλίο μου μαζί με τους δασκάλους μου. Τους σαγηνεύει ο Καβάφης. Ανήκουν και αυτοί στις «μελλοντικές γενιές» στις οποίες ο Καβάφης επισημαίνει ότι απευθύνεται το έργο του, γιατί θα είναι σε θέση να καταλάβουν καλύτερα την «ελαφρά ειρωνεία» του, καθώς θα έχουν πιο επεξεργασμένο εγκέφαλο από τους συγκαιρινούς του. Οσο για την «καταλληλότερη προσέγγιση» δεν υπάρχει μόνο μία και είναι αυτή που δημιουργεί μια παλλόμενη σχέση ανάμεσα στο ποίημα και το παρόν του αναγνώστη.
Ακολουθήστε μας για όλες τις ειδήσεις στο Bing News και το Google News
