Ο καθηγητής Σιμόν Μπρονέρ μιλά στην «Π» για την Πρωτοχρονιά: Λειτουργεί ως συμβολικό σημείο ελέγχου
άθε πολιτισμός τη διαμόρφωσε σύμφωνα με τις κοσμολογικές του αντιλήψεις, τη θρησκεία, το φυσικό περιβάλλον και τις κοινωνικές του ανάγκες. Για να κατανοήσουμε πώς ορίζεται παγκοσμίως η Πρωτοχρονιά, απαιτείται ένα ταξίδι στον χρόνο και στις παραδόσεις των λαών
Η Πρωτοχρονιά, ως έννοια και ως βίωμα, αποτελεί έναν από τους πιο βαθιά ριζωμένους συμβολισμούς της ανθρώπινης ιστορίας. Δεν είναι μόνο η αρχή ενός νέου ημερολογιακού κύκλου, αλλά μία τελετουργική στιγμή, όπου ο χρόνος μοιάζει να σταματά για λίγο, επιτρέποντας στον άνθρωπο να αναλογιστεί όσα πέρασαν και να οραματιστεί όσα έρχονται. Από τις αγροτικές κοινωνίες που εξαρτούσαν την επιβίωσή τους από τις εποχές, έως τις σύγχρονες κοινωνίες της τεχνολογίας, η ανάγκη για ένα «νέο ξεκίνημα» παραμένει αμετάβλητη. Η Πρωτοχρονιά δεν έχει ενιαία ημερομηνία ούτε κοινή μορφή σε όλο τον κόσμο. Κάθε πολιτισμός τη διαμόρφωσε σύμφωνα με τις κοσμολογικές του αντιλήψεις, τη θρησκεία, το φυσικό περιβάλλον και τις κοινωνικές του ανάγκες. Για να κατανοήσουμε πώς ορίζεται παγκοσμίως η Πρωτοχρονιά, απαιτείται ένα ταξίδι στον χρόνο και στις παραδόσεις των λαών. Σε αυτό το ταξίδι μάς καθοδηγεί ο διακεκριμένος Αμερικανός καθηγητής, ιστορικός και λαογράφος, ειδικευμένος στις Αμερικανικές Σπουδές στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο της Πενσιλβάνια, Σιμόν Μπρονέρ. Τον συνάντησα πριν λίγες μέρες, καλεσμένο σε ένα φιλικό μου σπίτι στην Εύβοια. Μέσω της συνομιλίας μας, φωτίζει τις διαφορετικές εκφάνσεις αυτής της παγκόσμιας γιορτής.
-Τι είναι τελικά η Πρωτοχρονιά και γιατί τη χρειάστηκε ο άνθρωπος;
Η Πρωτοχρονιά δεν είναι ένα φυσικό γεγονός, αλλά μία ανθρώπινη σύμβαση με βαθιές υπαρξιακές ρίζες. Από τις πρώτες οργανωμένες κοινωνίες, ο άνθρωπος αισθάνθηκε την ανάγκη να χαρτογραφήσει τον χρόνο, να του δώσει αρχή και τέλος, ώστε να τον καταστήσει διαχειρίσιμο. Ο χρόνος, ως αφηρημένη και αμείλικτη δύναμη, γεννά ανασφάλεια· η Πρωτοχρονιά λειτουργεί ως συμβολικό σημείο ελέγχου. Δεν είναι απλώς αλλαγή ημερομηνίας, αλλά μία τελετουργική παύση που επιτρέπει στον άνθρωπο να ανασυνταχθεί, να αναστοχαστεί και να πιστέψει -έστω και προσωρινά- ότι μπορεί να «ξεκινήσει από την αρχή». Γι’ αυτό και σε κάθε πολιτισμό συνδέεται με κάθαρση, υποσχέσεις και ελπίδα.
-Πώς διαμορφώθηκε ιστορικά η έννοια της Πρωτοχρονιάς;
Οι απαρχές της Πρωτοχρονιάς εντοπίζονται στις πρώτες αγροτικές κοινωνίες, όπου ο χρόνος συνδεόταν άμεσα με τη φύση και την επιβίωση. Στη Μεσοποταμία, ήδη από το 2.000 π.Χ., οι Βαβυλώνιοι γιόρταζαν το νέο έτος με το πολυήμερο φεστιβάλ Ακίτου, κατά την άνοιξη. Εκεί, η νέα χρονιά δεν σήμαινε μόνο ημερολογιακή αλλαγή, αλλά αποκατάσταση της κοσμικής και κοινωνικής τάξης. Αργότερα, οι Ρωμαίοι καθιέρωσαν την 1η Ιανουαρίου ως αρχή του έτους, αφιερώνοντάς την στον Ιανό, τον θεό των μεταβάσεων, με το ένα πρόσωπο στραμμένο στο παρελθόν και το άλλο στο μέλλον. Η επιλογή αυτή δεν ήταν τυχαία: αποτύπωνε ιδανικά τη διττή φύση της Πρωτοχρονιάς ως στιγμή απολογισμού και προσδοκίας. Στην αρχαία Ελλάδα, αντίθετα, δεν υπήρχε ενιαία Πρωτοχρονιά· κάθε πόλη-κράτος ακολουθούσε το δικό της ημερολόγιο, με την αρχή του έτους να συνδέεται κυρίως με θρησκευτικές και πολιτικές ανάγκες.
-Γιορτάζεται η Πρωτοχρονιά με τον ίδιο τρόπο σε όλο τον κόσμο;
Καθόλου. Αν και σήμερα η 1η Ιανουαρίου έχει επικρατήσει παγκοσμίως μέσω του Γρηγοριανού ημερολογίου, η ποικιλομορφία των εορτασμών παραμένει εντυπωσιακή. Στην Κίνα, το Σεληνιακό Νέο Ετος γιορτάζεται μεταξύ Ιανουαρίου και Φεβρουαρίου και συνοδεύεται από τελετουργίες που στοχεύουν στην απομάκρυνση των κακών πνευμάτων και την προσέλκυση ευημερίας. Στο Ιράν και σε περιοχές της Κεντρικής Ασίας, το Νοβρούζ, κατά την εαρινή ισημερία, σηματοδοτεί την αναγέννηση της φύσης και την αρχή ενός νέου κύκλου ζωής.
Σε πολλές κοινωνίες, η Πρωτοχρονιά συνδέεται και με τους προγόνους. Τελετές μνήμης, προσφορές τροφών και συμβολικές πράξεις, δείχνουν ότι ο χρόνος δεν αντιμετωπίζεται ως γραμμικός, αλλά ως κυκλικός, όπου το παρελθόν συνυπάρχει με το παρόν.
-Ποιος είναι ο ρόλος των εθίμων και της λαογραφίας;
Η λαογραφία αποτελεί τον πυρήνα των πρωτοχρονιάτικων εορτασμών. Τα έθιμα εκφράζουν συλλογικούς φόβους, ελπίδες και προσδοκίες. Το «ποδαρικό», τα τυχερά φαγητά, το σπάσιμο του ροδιού, οι δυνατοί θόρυβοι και οι φωτιές, δεν είναι απλές παραδόσεις, αλλά τελετουργικές πράξεις με έντονο συμβολισμό.
Η φωτιά, για παράδειγμα, εμφανίζεται σχεδόν παντού ως σύμβολο ζωής, προστασίας και αναγέννησης. Από τις τελετουργικές φωτιές στα χωριά μέχρι τα σύγχρονα πυροτεχνήματα, σηματοδοτεί τη νίκη του φωτός πάνω στο σκοτάδι και την απομάκρυνση του παλιού. Παράλληλα, οι πρακτικές κάθαρσης -καθαρισμοί σπιτιών, νηστείες, εξομολογήσεις- προετοιμάζουν σωματικά και ψυχικά τον άνθρωπο για το νέο ξεκίνημα.
-Στη σύγχρονη εποχή, τι νόημα έχει πια η Πρωτοχρονιά;
Αναμφίβολα, η Πρωτοχρονιά έχει εμπορευματοποιηθεί και παγκοσμιοποιηθεί: αντίστροφες μετρήσεις, σαμπάνιες και πυροτεχνήματα συνθέτουν μία κοινή εικόνα. Ωστόσο, δεν έχει χάσει τον πυρήνα της. Αντίθετα, μέσα στη σύγχρονη αβεβαιότητα, η ανάγκη για τελετουργία και νόημα γίνεται εντονότερη.
Η Πρωτοχρονιά παραμένει ένας καθρέφτης της ανθρώπινης ψυχής. Μας υπενθυμίζει ότι, πέρα από θρησκείες και πολιτισμούς, όλοι μοιραζόμαστε την ίδια βαθιά ανάγκη: να ελπίζουμε πως το αύριο μπορεί να είναι καλύτερο. Είναι μία σιωπηλή συμφωνία με τον χρόνο -και με τον εαυτό μας- ότι, παρά τις αποτυχίες και τις απώλειες, αξίζει πάντα να προσπαθούμε ξανά.
-Ποια είναι η σχέση της Πρωτοχρονιάς με τη θρησκεία και την πνευματικότητα;
Η Πρωτοχρονιά, σε πολλές παραδόσεις, υπερβαίνει το κοσμικό επίπεδο και αποκτά έντονο πνευματικό χαρακτήρα. Οι θρησκείες δεν αντιμετωπίζουν τον χρόνο απλώς ως μέτρηση ημερών, αλλά ως ηθική και υπαρξιακή διαδρομή. Το εβραϊκό Ρος Ασανά, για παράδειγμα, δεν είναι γιορτή χαράς, αλλά βαθιάς αυτοκριτικής και ενδοσκόπησης. Αντίστοιχα, στο Ισλάμ, το νέο έτος λειτουργεί ως υπενθύμιση της προσωρινότητας της ζωής. Στην Ορθόδοξη παράδοση, το εκκλησιαστικό έτος ξεκινά την 1η Σεπτεμβρίου, υπογραμμίζοντας ότι η έννοια της «αρχής» δεν είναι ενιαία, αλλά συνδέεται με διαφορετικά πνευματικά νοήματα. Ετσι, η Πρωτοχρονιά γίνεται στιγμή όχι μόνο χρονικής, αλλά και ηθικής επανατοποθέτησης του ανθρώπου απέναντι στον εαυτό του και στο θείο.
-Γιατί τα έθιμα της πρώτης ημέρας θεωρούνται τόσο καθοριστικά;
Η πρώτη ημέρα του έτους αντιμετωπίζεται διαχρονικά ως προφητική. Στη λαϊκή σκέψη, ό,τι συμβεί τότε λειτουργεί ως «οιωνός» για ολόκληρη τη χρονιά. Αυτή η αντίληψη εξηγεί γιατί δίνεται τόσο μεγάλη σημασία στη διάθεση, στις πράξεις και στις συναναστροφές της Πρωτοχρονιάς. Το «ποδαρικό», οι ανταλλαγές δώρων, τα συμβολικά φαγητά και οι ευχές δεν είναι τυχαίες πράξεις, αλλά προσπάθειες να διαμορφωθεί ένα ευνοϊκό ξεκίνημα. Ο άνθρωπος προσπαθεί, μέσα από συμβολισμούς, να επηρεάσει το άγνωστο μέλλον και να το καταστήσει λιγότερο απειλητικό. Είναι μία μορφή λαϊκής ψυχολογίας που λειτουργεί καθησυχαστικά.
-Πώς επηρεάζουν τα φυσικά φαινόμενα τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε την αρχή του χρόνου;
Ο ήλιος και η σελήνη υπήρξαν οι πρώτοι «χρονομέτρες» της ανθρωπότητας. Τα ηλιοστάσια, οι ισημερίες και οι φάσεις της σελήνης καθόρισαν την οργάνωση των πρώτων ημερολογίων, ιδιαίτερα σε αγροτικές κοινωνίες, όπου η επιβίωση εξαρτιόταν απόλυτα από τους κύκλους της φύσης. Η σύνδεση της Πρωτοχρονιάς με φυσικά φαινόμενα υπογραμμίζει ότι ο χρόνος δεν είναι απλώς κοινωνικό κατασκεύασμα, αλλά εμπειρία βαθιά ριζωμένη στη σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον. Η αναγέννηση της φύσης την άνοιξη ή η «επιστροφή του φωτός» μετά τον χειμώνα ενίσχυαν την αίσθηση ότι κάθε τέλος εμπεριέχει μία νέα αρχή.
-Πώς λειτουργεί η Πρωτοχρονιά σε κοινωνίες που αντιλαμβάνονται τον χρόνο ως κυκλικό;
Σε πολλές παραδόσεις της Ασίας, της Αφρικής και των αυτόχθονων πολιτισμών, ο χρόνος δεν είναι γραμμικός, αλλά κυκλικός. Η Πρωτοχρονιά, σε αυτές τις κοινωνίες, δεν σηματοδοτεί ρήξη με το παρελθόν, αλλά συνέχεια και ανανέωση. Οι πρόγονοι παραμένουν παρόντες, η μνήμη είναι ζωντανή και το μέλλον θεωρείται επανάληψη μοτίβων, όχι άγνωστο άλμα. Αυτός ο τρόπος σκέψης μειώνει το άγχος της «νέας αρχής» και δίνει έμφαση στην αρμονία και την ισορροπία. Η Πρωτοχρονιά γίνεται στιγμή ευθυγράμμισης με τον φυσικό και πνευματικό κύκλο, όχι αφορμή για ριζική αυτοαναίρεση.
-Τι εύχεστε για την καινούρια χρονιά;
Να μπορέσουν οι άνθρωποι το 2026 να ξαναβρούν αξία στις μικρές, καθημερινές τους πρακτικές· να αναγνωρίσουν ότι τα έθιμα, οι ιστορίες και οι συνήθειές τους δεν είναι απομεινάρια του παρελθόντος, αλλά τρόποι να κατανοούν τον εαυτό τους μέσα σε έναν κόσμο που αλλάζει γρήγορα.
Η «Πελοπόννησος» και το pelop.gr σε ανοιχτή γραμμή με τον Πολίτη
Η φωνή σου έχει δύναμη – στείλε παράπονα, καταγγελίες ή ιδέες για τη γειτονιά σου.
Ακολουθήστε μας για όλες τις ειδήσεις στο Bing News και το Google News
