Τι είδους κοινωνία θέλουμε να είμαστε;
* Ο Απόστολος Ζυμβραγάκης είναι φιλόλογος, ειδικός παιδαγωγός, συγγραφέας.
Οταν το 1886 εργάτες στο Σικάγο πέθαιναν διεκδικώντας το 8ωρο, πίστευαν ότι αγωνίζονταν για μια οριστική κατάκτηση του ανθρώπινου πολιτισμού. Δεν φανταζόταν κανείς ότι 140 χρόνια αργότερα, θα συζητούσαμε την επιστροφή στο 13ωρο ως «πρόοδο».
Η αναδρομή στον χρόνο
Η ιστορία του Homo sapiens είναι η ιστορία της σχέσης μας με τον χρόνο και την εργασία. Οι κυνηγοί – τροφοσυλλέκτες εργάζονταν περίπου 3-5 ώρες την ημέρα. Η Γεωργική Επανάσταση μας «απελευθέρωσε» σε 12ωρη σκληρή δουλειά στα χωράφια. Η Βιομηχανική Επανάσταση μάς υποσχέθηκε ευημερία, αλλά μας έδωσε 16ωρα σε εργοστάσια όπου παιδιά έχαναν τα δάχτυλά τους σε μηχανές.
Το 8ωρο δεν ήταν δώρο της τεχνολογίας. Ήταν κατάκτηση αίματος. Κάθε ώρα ελεύθερου χρόνου αγοράστηκε με απεργίες, φυλακίσεις και μερικές φορές ζωές. Η ιδέα ότι ένας άνθρωπος δικαιούται να ζήσει, πέρα από την παραγωγική του αξία, ήταν επαναστατική.
Το παράδοξο της τεχνολογικής εποχής
Σήμερα, η τεχνολογία μας επιτρέπει να παράγουμε περισσότερα σε λιγότερο χρόνο από ποτέ. Οι υπολογιστές, η αυτοματοποίηση, η τεχνητή νοημοσύνη, όλα υπόσχονταν να μας ελευθερώσουν από τη σκλαβιά της εργασίας. Στη δεκαετία του 1960, οικονομολόγοι προέβλεπαν ότι μέχρι το 2000 θα εργαζόμασταν 15 ώρες την εβδομάδα.
Αντί αυτού, το 2025, κάποιοι εργάζονται 13 ώρες την ημέρα. Πώς συνέβη αυτό το παράδοξο; Η απάντηση βρίσκεται στη βασική παρανόηση για τη φύση της ανθρώπινης οργάνωσης. Η τεχνολογία δεν μας ελευθερώνει αυτόματα.
Απλώς αλλάζει το πεδίο μάχης μεταξύ εκείνων που κατέχουν τα μέσα παραγωγής και εκείνων που πωλούν τον χρόνο τους.
Ο μύθος της επιλογής
Το νέο νομοσχέδιο μιλάει για «συμφωνία του εργαζομένου». Εδώ κρύβεται ένας από τους πιο εύστοχους μύθους της σύγχρονης εποχής: ο μύθος της ελεύθερης επιλογής στην αγορά εργασίας.
Οταν κάποιος έχει να επιλέξει ανάμεσα στο να εργαστεί 13 ώρες ή να χάσει τη δουλειά του -να μην πληρώσει το ενοίκιο, να μην ταΐσει τα παιδιά του-, αυτό είναι «επιλογή»; Είναι σαν να προσφέρεις σε κάποιον που πνίγεται την «επιλογή» να πιάσει ένα τούβλο ή να πνιγεί. Τεχνικά, υπάρχει επιλογή. Πρακτικά, υπάρχει καταναγκασμός.
Ο Homo sapiens έχει μια εξαιρετική ικανότητα: να δημιουργεί φανταστικές πραγματικότητες και μετά να τις ζει σαν να είναι φυσικοί νόμοι. Λέμε «η αγορά απαιτεί», σαν η αγορά να είναι θεότητα με δική της θέληση. Αλλά η αγορά είμαστε εμείς. Οι κανόνες της είναι οι κανόνες που εμείς θέτουμε.
Το κόστος των 13 ωρών
Τι χάνει ένας άνθρωπος που εργάζεται 13 ώρες την ημέρα;
Χάνει τα πρωινά με τα παιδιά του. Χάνει το δείπνο με την οικογένειά του. Χάνει το βιβλίο που δεν διάβασε, το τραγούδι που δεν τραγούδησε, τον περίπατο που δεν έκανε. Χάνει τη σύνδεση με τον εαυτό του, γιατί για να ξέρεις ποιος είσαι χρειάζεσαι χρόνο να το σκεφτείς.
Αλλά το μεγαλύτερο κόστος είναι συλλογικό. Η δημοκρατία απαιτεί ενημερωμένους πολίτες. Η κουλτούρα απαιτεί συμμετοχή. Η κοινότητα απαιτεί παρουσία.Ολα αυτά απαιτούν χρόνο. Οταν ο χρόνος μας καταναλώνεται από την εργασία, δεν γινόμαστε απλώς κουρασμένοι εργαζόμενοι. Γινόμαστε αδύναμοι πολίτες.
Η ψευδαίσθηση του ατομικού οφέλους
Κάποιοι θα πουν: «Αλλά η προσαύξηση 40% για τις υπερωρίες βοηθάει τους εργαζόμενους να βγάλουν περισσότερα χρήματα». Αυτό το επιχείρημα αποκαλύπτει πώς έχουμε εσωτερικεύσει την αγοραία λογική τόσο βαθιά που δεν βλέπουμε πια τον κύκλο που δημιουργεί.
Αν οι μισθοί ήταν αρκετοί για αξιοπρεπή διαβίωση, κανείς δεν θα χρειαζόταν να δουλεύει 13 ώρες. Το γεγονός ότι οι εργαζόμενοι «επιλέγουν» να το κάνουν για να επιβιώσουν, δεν δικαιώνει το σύστημα· το καταδικάζει.
Η μεγάλη διάκριση
Υπάρχει μια σιωπηρή πραγματικότητα που κανείς δεν συζητά: το 13ωρο δεν θα το εφαρμόσουν όλοι. Γιατροί, δικηγόροι, βουλευτές που ψήφισαν τον νόμο, τα δικά τους παιδιά, δεν θα δουλέψουν ποτέ 13 ώρες την ημέρα.
Δημιουργείται έτσι μια νέα διάκριση: εκείνοι που έχουν χρόνο και εκείνοι που τον πωλούν. Οι πρώτοι θα έχουν χρόνο να μορφώσουν τα παιδιά τους, να καλλιεργήσουν σχέσεις, να ασκήσουν πολιτική επιρροή. Οι δεύτεροι θα είναι πολύ κουρασμένοι για να κάνουν οτιδήποτε πέρα από το να επιβιώσουν.
Η νέα ανισότητα δεν είναι μόνο οικονομική. Είναι χρονική. Και μπορεί να είναι η πιο άδικη από όλες.
Τι λέει αυτό για εμάς
Ως κοινωνία, οι επιλογές μας αποκαλύπτουν τις αξίες μας. Οταν επιλέγουμε να επιτρέψουμε το 13ωρο -αλλά όχι να αυξήσουμε τον κατώτατο μισθό δραματικά- λέμε κάτι σημαντικό για το τι πιστεύουμε ότι αξίζει ένας άνθρωπος. Λέμε ότι ένας εργαζόμενος δεν έχει εγγενή αξία. Εχει μόνο παραγωγική αξία. Και αν μπορούμε να εξάγουμε περισσότερη παραγωγή με τον ίδιο άνθρωπο, γιατί όχι;
Αυτή η λογική δεν είναι νέα. Είναι η ίδια λογική που δικαιολογούσε τη δουλεία, την παιδική εργασία, το 16ωρο στα ορυχεία. Απλώς φοράει νέα ρούχα.
Ο δρόμος μπροστά
Η ιστορία δεν είναι ντετερμινιστική. Δεν υπάρχει «φυσική» εξέλιξη που οδηγεί από το 8ωρο στο 13ωρο, όπως δεν υπήρχε «φυσική» εξέλιξη που οδήγησε από το 16ωρο στο 8ωρο. Αυτές είναι επιλογές. Πολιτικές, κοινωνικές, συλλογικές επιλογές.
Η ερώτηση είναι: τι είδους κοινωνία θέλουμε να είμαστε; Μια κοινωνία που ο χρόνος -η πιο πολύτιμη και μη ανανεώσιμη πηγή που έχουμε- κατανέμεται βάσει της ικανότητας διαπραγμάτευσης στην αγορά εργασίας;
Ή μια κοινωνία που αναγνωρίζει ότι κάθε άνθρωπος δικαιούται όχι απλώς να επιβιώσει, αλλά να ζήσει;
Οι εργάτες του 1886 δεν πέθαναν για το 8ωρο σαν αριθμό. Πέθαναν για την ιδέα ότι η ζωή ενός ανθρώπου δεν πρέπει να καταναλώνεται ολόκληρη από την εργασία. Οτι αξίζουμε χρόνο για ύπνο, για ονειροπόληση, για αγάπη, για να είμαστε άνθρωποι.
Αυτή η ιδέα δεν παλιώνει ποτέ. Και θα χρειαστεί να την υπερασπιστούμε ξανά και ξανά, σε κάθε γενιά, μέχρι να καταλάβουμε επιτέλους ότι η πρόοδος δεν μετριέται σε ΑΕΠ, αλλά σε ώρες ελευθερίας.
* Ο Απόστολος Ζυμβραγάκης είναι φιλόλογος, ειδικός παιδαγωγός, συγγραφέας.
Ακολουθήστε μας για όλες τις ειδήσεις στο Bing News και το Google News
