Όταν το σχολείο γίνεται σκηνή εκφοβισμού: Η ψυχολόγος Νικολέττα Καραγιάννη αναλύει τις σκιές και τις σιωπές του φαινομένου

Αλεξάνδρα Παναγοπούλου

Στην καρδιά των σχολικών τάξεων, η σιωπή συχνά καλύπτει πληγές που δεν φαίνονται με γυμνό μάτι. Ο σχολικός εκφοβισμός, άλλοτε φανερός και άλλοτε ύπουλα κρυμμένος πίσω από λέξεις και οθόνες, αφήνει ανεξίτηλα τραύματα σε θύματα και θύτες.

Η ψυχολόγος και ψυχοθεραπεύτρια MSc Νικολέττα Καραγιάννη, με το βλέμμα στραμμένο στις βαθύτερες αιτίες και επιπτώσεις της βίας, αναλύει πώς ο εκφοβισμός επηρεάζει το ψυχικό τοπίο παιδιών και εφήβων. Μέσα από την εμπειρία της, προτείνει τρόπους να σπάσουμε τον κύκλο της σιωπής και να καλλιεργήσουμε σχολεία όπου κάθε φωνή ακούγεται και κάθε ψυχή προστατεύεται.

– Τι είναι ο σχολικός εκφοβισμός;

Ο σχολικός εκφοβισμός και ο εκφοβισμός γενικά αφορά την χρήση βίας από μαθητή σε μαθητή με στόχο να προκαλέσουν φόβο, αναστάτωση αλλά κυρίως να αποκτήσουν δύναμη και κυριαρχία επί ενός άλλου. Αυτός είναι ένας βασικός παράγοντας, το να ασκήσουν έλεγχο είτε με σωματική ή λεκτική βία όταν μιλάμε για σχολικό εκφοβισμό είτε της ηλεκτρονικής βίας, όταν αναφερόμαστε στον κυβερνοεκφοβισμό.

– Ποιες είναι οι μεγαλύτερες ψυχολογικές επιπτώσεις του εκφοβισμού και του κυβερνοεκφοβισμού στα θύματα;

Σίγουρα οι εμπλεκόμενοι είναι το θύμα και ο θύτης. Οι ψυχολογικές επιπτώσεις που μπορεί να έχει ένα θύμα που υφίσταται την βία, έχουν να κάνουν με την αυτοεκτίμησή του, την εικόνα του, επηρεάζονται οι ανασφάλειές του και δημιουργούνται φοβίες. Το άτομο αποσύρεται, δεν θέλει να πάει στο σχολείο, να παρακολουθήσει τα μαθήματα, απομονώνονται, τόσο κοινωνικά όσο και εντός του οικογενειακού πλαισίου. Υπάρχουν αλλαγές στην συμπεριφορά του, δημιουργούνται και εδραιώνονται πιο δυσλειτουργικά μοντέλα σκέψης και συμπεριφοράς που σχετίζονται αρχικά με το ότι είναι πιο χαμηλά η αυτοεκτίμησή μου, οπότε θυματοποιούμαι ενώ υπάρχουν συνέπειες και στην συμπεριφορά μου.

Υπάρχει μια κοινωνική απόσυρση το αίσθημα μοναξιάς που δημιουργείται, η καταθλιπτική σκέψη η οποία μπορεί να έχει και μακροχρόνιες συνέπειες κατάθλιψης, αλλά και απόπειρες αυτοκτονίας, γιατί υπάρχουν πολλά τέτοια περιστατικά. Σίγουρα επηρεάζεται η σχολική του απόδοση, συνήθως εντός του οικογενειακού πλαισίου παρατηρούνται διαταραχές στις διατροφικές συνήθειες, στον ύπνο, έντονο στρες, άγχος, ευερεθιστότητα, ίσως και δυσκολία συγκέντρωσης γενικά. Επίσης υπάρχουν και ψυχοσωματικές επιπτώσεις, σωματοποιούν το άγχος και το στρες που βιώνουν.

– Το άλλο μέλος της εξίσωσης είναι ο θύτης. Εκεί έχουμε επιπτώσεις;

Εκεί που παρατηρείται είναι μια παραβατική συμπεριφορά. Όμως αυτή η συμπεριφορά βλέπουμε ότι τελικά έχει συνέχεια. Αυτό επηρεάζει και επηρεάζεται και από άλλους παράγοντες. Οι θύτες μπορεί να καπνίζουν, να κάνουν χρήση ναρκωτικών ουσιών, αλκοόλ. Αυτή η επιθετικότητα μπορεί να εξελιχθεί σε αντικοινωνική, αποκλίνουσα, παραβατική συμπεριφορά με ό,τι αυτό συνεπάγεται τόσο στην εφηβική όσο και στην ενήλικη ζωή τους.

Νικολέττα Καραγιάννη

– Ποια είναι τα σημάδια που θα πρέπει να προσέξουν οι γονείς, είτε το παιδί είναι το θύμα είτε ο θύτης;

Είναι δύο διαφορετικές περιπτώσεις. Ας εξετάσουμε τα θύματα. Αυτό που θα δουν είναι μια διαφοροποίηση στην συμπεριφορά, μια εσωστρέφεια, την θυματοποίηση που προ-είπα, μία γενική απόσυρση, χάνουν το ενδιαφέρον τους για πράγματα τα οποία πριν τους ικανοποιούσαν. Υπάρχει αυτή η ανηδονία, δεν υπάρχει η αίσθηση της ικανοποίησης και του αισθήματος της χαράς σε αυτό που κάνουν. Διαφοροποείται και διατροφικά, στον ύπνο, θα το καταλάβουν από τους βαθμούς στο σχολείο, υπάρχει μια διαφορετική εικόνα στο σχολείο. Λόγω αυτής της θυματοποίησης, το άτομο βιώνει αυτό το αίσθημα της μοναξιάς, υπάρχει ενοχή και εσωτερικεύει αυτό που του συμβαίνει.

Όταν υπάρχουν ανοικτοί δίαυλοι επικοινωνίας με τους γονείς θα αρχίσουν να καταλαβαίνουν ότι υπάρχουν κάποια σημάδια που δείχνουν ότι κάτι δυσλειτουργεί, κάτι δεν πάει καλά. Χρειάζεται συζήτηση, διάλογο, σεβασμό σε αυτό που έχει να πει το παιδί. Όμως αυτού του είδους οι σχέσεις κτίζονται με τα χρόνια και είναι αυτές που θα μας επιτρέψουν στο τέλος να αφουγκραστούμε τι είναι αυτό που συμβαίνει στο παιδί και να το βοηθήσουμε, είτε μέσα στην οικογένεια, είτε ζητώντας την βοήθεια ενός ειδικού.

– Στην περίπτωση του θύτη τι γίνεται;

Αυτό το ζήτημα είναι λίγο περίπλοκο, γιατί συνήθως τα παιδιά που εκφράζουν τη βία, με έναν τρόπο έμμεσο ή άμεσο, ως παρατηρητές την έχουν δει. Υπάρχουν παιδιά που υφίστανται βία στο σπίτι τους τα ίδια ή μπορεί να την βλέπουν αυτή τη βία μεταξύ των γονέων τους. Πλέον τα παιδιά εκτίθονται καθημερινά και χωρίς την επίβλεψη των γονέων τους σε εικόνες στο κινητό, στην τηλεόραση. Είναι πολύ βίαιες εικόνες που είναι ακατάλληλες για την ηλικία τους, την αναπτυξιακή, την ψυχολογική και την χρονολογική. Αυτό επηρεάζει πολύ τον τρόπο που μαθαίνουν να επικοινωνούν και να συνδέονται με τους άλλους. Δεν ξεκινάει ξαφνικά ένα έντονο ξέσπασμα βίας απέναντι σε έναν άνθρωπο. Υπάρχουν σημάδια που μας δείχνουν ότι σιγά-σιγά το παιδί αυτό, ο έφηβος, έχει δεχθεί άμεσα ή έμμεσα κάποια μορφή βίας και με έναν τρόπο την αναπαράγει.

– Από ψυχολογική σκοπιά, ποια είναι κάποια κοινά χαρακτηριστικά ή καταστάσεις που μπορεί να καθιστούν ένα άτομο πιο ευάλωτο στο να γίνει στόχος εκφοβισμού;

Συνήθως τα άτομα που με έναν τρόπο διαφοροποιούνται από την κοινωνική ομάδα στην οποία ανήκουν είναι τα πρώτα υποψήφια για να δεχθούν εκφοβισμό. Μπορεί να έχουν κάποια ιδιαιτερότητα, κάποια μαθησιακή δυσκολία στο σχολείο, οτιδήποτε διαφοροποιεί στην παιδική και εφηβική ηλικία συνήθως ιντριγκάρει τον θύτη και ξεκινάει τον εκφοβισμό. Επίσης τα άτομα που είναι πιο παθητικά ως χαρακτήρες, έχουν χαμηλότερη αυτοεκτίμηση, δεν είναι τόσο κοινωνικά είναι και αυτά πιο εύκολος στόχος για ένα άτομο που θέλει να ασκήσει έλεγχο πάνω τους. Επίσης παιδιά μικρότερης ηλικίας.

– Ποιος είναι ο ρόλος των συνομηλίκων στον εκφοβισμό, ειδικά στο ψηφιακό περιβάλλον; Βλέπουμε βίντεο να περνούν από κινητό σε κινητό, να γράφονται σχόλια…

Με έναν τρόπο κάποιοι γίνονται παρατηρητές, δεν μετέχουν άμεσα, αλλά παρατηρούν μία βίαιη κατάσταση. Και επειδή υπάρχει έντονη η ανάγκη αποδοχής, ο μιμητισμός σε αυτή την ηλικία, ιδιαίτερα στους εφήβους, προσπαθείς να μην διαφοροποιηθείς πολύ από το σύνολο και με έναν τρόπο μετέχεις ως παρατηρητής σε αυτή τη βίαιη συμπεριφορά και πράξη. Υπάρχει η ανάγκη ένταξης σε κάποια κοινωνική ομάδα, η δυσκολία στο να διαφοροποιηθείς απέναντι σε αυτόν που εκείνη την στιγμή έχει την εξουσία και τη δύναμη και προκαλεί φόβο με αυτή την συμπεριφορά, οπότε το διαχειρίζονται σιωπηλά ή με την μορφή του μιμητισμού.

– Η εκπαίδευση των μαθητών για την ψυχική υγεία και την ενσυναίσθηση μπορεί να βοηθήσει στη μείωση της ενδοσχολικής βίας; Και με ποιους τρόπους;

Σίγουρα θα βοηθήσει. Βέβαια, σε αυτό το κομμάτι, στην ψυχοεκπαίδευση των εκπαιδευτικών και των μαθητών δεν θα πρέπει να ξεχνάμε την συμμετοχή των γονέων. Αν υπάρχει μόνο εντός σχολικής μονάδας μια επιμόρφωση και μια διάθεση για να μπούμε πιο ουσιαστικά στο ζήτημα και σε αυτό δεν συμμετέχει ο «πυρήνας» που είναι η οικογένεια και οι γονείς, δεν μπορεί να υπάρξει κάποιο ουσιαστικό αποτέλεσμα. Οπότε σε οποιοδήποτε πρόγραμμα ή παρέμβαση είναι σημαντικό να συμπεριλαμβάνονται και οι γονείς. Γιατί χωρίς τη συμβουλευτική στους ίδιους τους γονείς δεν θα υπάρξει κάποιο ουσιαστικό όφελος.

– Μιλάμε και για μία αλλαγή νοοτροπίας.

Γενικά η βία και όπως εκφράζεται στις ημέρες μας, δεν έχει να κάνει μόνο με μία συγκεκριμένη πράξη, έχει να κάνει με το ευρύτερο κοινωνικό, οικονομικό γίγνεσθαι. Όταν υπάρχει ανέχεια, ανεργία, οικονομική εξαθλίωση, γονείς που εργάζονται από το πρωί έως το βράδυ και δεν υπάρχει η γονική επίβλεψη που θα έπρεπε, μιλάμε για ζητήματα που δεν μπορούν να συζητούνται μεμονωμένα. Το πρόβλημα στην κοινωνία όσον αφορά την βία είναι συνολικό.

– Τι θα προτείνατε στους ίδιους τους νέους που μπορεί να γίνονται αποδέκτες, θύτες ή μάρτυρες εκφοβισμού, να κάνουν ώστε να μπορέσουν να διαχειριστούν αποτελεσματικά το φαινόμενο αυτό;

Στους αποδέκτες του εκφοβισμού το πιο σημαντικό που λέμε πάντα, είναι να μιλήσουν και να εκφράσουν αυτό που τους συμβαίνει. Για αυτό είναι σημαντικό στις σχολικές μονάδες να υπάρχουν σταθερά ειδικοί ψυχικής υγείας ώστε να δημιουργείται μια σχέση με τους μαθητές και να μπορέσουν να εκφράσουν αυτό που θα τους συμβεί. Πολλές φορές μπορεί ένα θύμα όντως να ταλανίζεται από αυτό που βιώνει και όταν θυματοποιείται κάποιος δυσκολεύεται να το εκφράσει, να το πει. Και αυτό γιατί υπάρχει ένα κομμάτι που αφορά την ενοχή, την οποία ο θύτης την καλλιεργεί. Σε αυτές τις περιπτώσεις υπάρχει μεγαλύτερη δυσκολία να το μοιραστεί. Εκεί είναι σημαντικός ο ρόλος των γονέων και ατόμων που εμπιστεύεται το παιδί αλλά σίγουρα θα βοηθούσε αν υπάρχουν επαγγελματίες της ψυχικής υγείας σταθερά στις σχολικές ομάδες που θα αφουγκραστούν και θα καταλάβουν ότι κάτι συμβαίνει.

Όσον αφορά τους θύτες συνήθως δεν είναι αυτοί -δυστυχώς- που θα ζητήσουν βοήθεια, είτε γιατί θεωρούν ότι δεν θα εισακουστούν, είτε γιατί καταλαβαίνουν και ξέρουν ότι αυτό που κάνουν είναι παραβατικό και μη αποδεκτό κοινωνικά. Δεν θα αναζητήσουν βοήθεια. Αυτοί που οφείλουν να αναζητήσουν βοήθεια είναι οι γονείς, οι φροντιστές, οι κηδεμόνες των μαθητών οι οποίοι αρχίζουν να έχουν τέτοιου είδους συμπεριφορές, εξάρσεις, συναισθηματικές μεταπτώσεις, βλέπουν ότι αρχίζει μια επιθετικότητα που πολλές φορές δεν υπάρχει κάποιο ερέθισμα για να την προκαλεί. Είναι σημαντικό οι ίδιοι γονείς να ζητήσουν βοήθεια για το παιδί και όλο το πλαίσιο. Συνήθως όταν ένα άτομο στην οικογένεια χρειάζεται βοήθεια, καλό είναι όλο το οικογενειακό πλαίσιο να μπαίνουν σε μία θεραπευτική διαδικασία. Να δείξουν συμπαράσταση και αποδοχή. Η αποδοχή και η αγάπη άνευ όρων είναι πολύ σημαντική.

Είτε το παιδί είναι θύμα, είτε θύτης, είτε παρατηρητής μιας κατάστασης, το να λαμβάνει αποδοχή και αγάπη άνευ όρων είναι μια βασική προϋπόθεση ώστε το παιδί να νιώσει άνετα για να μιλήσει για το ενδεχόμενο λάθος του, την ενοχή που βιώνει, το τραύμα. Αν νιώσει ότι ο γονιός δεν είναι επικριτικός, με έναν τρόπο θα το ακούσει και δεν θα απορρίψει ό,τι λέει και το ίδιο είναι πολύ σημαντικό.

Ακολουθήστε μας για όλες τις ειδήσεις στο Bing News και το Google News