Μάνος Ποντικάκης: Ένας διανοούμενος μάστορας εκθέτει στο Αρχαιολογικό Μουσείο και μιλά στο pelop.gr

Θεοί και ήρωες έχουν κάνει κατάληψη στην αίθουσα του Αρχαιολογικού Μουσείου και “υπεύθυνος” για αυτό είναι ο Μάνος Ποντικάκης, με την έκθεση «Υποκριτές. Προσώπων όψεις και φωνές» η οποία θα διαρκέσει έως τις 30 Απριλίου. 

Αν και μικρός, κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού του άρεσε να ντύνεται ινδιάνος, αισθάνεται άβολα να ντυθεί κάτι κατά τη διάρκεια του Καρναβαλιού, χωρίς αυτό να σημαίνει πως δεν έχει κάνει πολλές ενδιαφέρουσες καρναβαλικές εμφανίσεις, όπως σημειώνει.

Ο Γιάγκος Ανδρεάδης τον είχε χαρακτηρίσει “έναν διανοούμενο μάστορα” και σήμερα, ο άνθρωπος που με τα χέρια του φτιάχνει θεούς και ήρωες, ο Μάνος Ποντικάκης, μιλά στο pelop.gr για τη διαδικασία δημιουργίας της έκθεσης, την ενέργεια που περνάει από τα ακροδάκτυλά του στα προσωπεία και τις μάσκες, τι κρύβουμε και τι φανερώνουμε μέσα από αυτές κ.ά.

Εχετε πει πως πρόκειται για μια δουλειά που επηρεάστηκε και έγινε κατά τη διάρκεια της πανδημίας, μίας εποχής που οι μάσκες είχαν άλλη χρήση.

Αναφέρθηκα εμμέσως στις μάσκες που υποχρεωθήκαμε να φορέσουμε όλοι, άλλες μάσκες. Μάσκες για να κρυφτούμε και να προστατευθούμε. Ένα άλλο είδος μάσκας που φορώντας το όλοι μαζί, έγινε ένα πράγμα αποτρόπαιο. Το να κρυβόμαστε μέσα στα σπίτια και βγαίνοντας έξω με ειδική άδεια και φορώντας μάσκα, βλέποντας τις εικόνες από την Κίνα, ήδη είχαμε ένα αίσθημα αποτροπιασμού. Ήταν ένας εγκλεισμός από πριν που νιώθαμε πως όλο αυτό έμπαινε μέσα μας και μας διέλυε. Εκείνη την περίοδο είχα την τύχη να έχω μια δημιουργική δραστηριότητα όταν ο υπόλοιπος κόσμος ήταν απλά μέσα και περίμενε.

Είχα τη δυνατότητα όλο αυτό να το μετουσιώνω σε κάτι άλλο, το οποίο βέβαια θα ήταν ψέμα να πει κανείς ότι δεν επηρέασε το αποτέλεσμα της δουλειάς. Όση ψυχραιμία και αν έχεις – που δεν είχαμε ψυχραιμία γιατί ο τρόμος είχε εγκατασταθεί μέσα μας – γινόταν κάτι πρωτόγνωρο και που η αίσθηση ότι αυτό συνέβαινε σε όλο τον κόσμο το έκανε ακόμα πιο έντονο. Αυτό το πράγμα λοιπόν περνούσε εμμέσως πλην σαφώς από το μυαλό, στην ψυχή και στα ακροδάχτυλα και έβγαινε πάνω στο ανάγλυφο των προσώπων.

Είπαμε ότι εκείνη την εποχή κρυβόμασταν πίσω από τη μάσκα. Ένα προσωπείο, μία μάσκα, μας κρύβει ή μας φανερώνει;

Η μάσκα κρύβει κάτι για να φανερώσει κάτι άλλο. Και το κοινωνικό μας πρόσωπο, το κοινωνικό μας προσωπείο, οι ρόλοι που παίζουμε μέσα στη διάρκεια της ημέρας από μόνοι τους δείχνουν ότι με άλλο τρόπο και πρόσωπο μιλάς στο παιδί σου, στον προϊστάμενό σου, σε έναν ξένο που σε σταματά στο δρόμο να σε ρωτήσει κάτι. Γενικώς υπάρχουν συμπεριφορές. Η μάσκα είναι το πρόσωπο μιας συμπεριφοράς. Αυτό είναι μία δική μου διαπίστωση, ανάμεσα στις άλλες που γίνονται την ώρα που δουλεύεις και βρίσκεσαι σε μία βαθιά συγκέντρωση.

Πώς επηρεάζει μία μάσκα την ψυχολογία ενός ατόμου όσο και την κοινωνική του ενσωμάτωση;

Αν μιλάμε για το κοινωνικό πρόσωπο, η εικόνα που προσπαθεί να φτιάξει στον καθρέπτη, οι συμπεριφορές που υιοθετεί είναι τα εργαλεία με τα οποία θα προσπαθήσει να ενσωματωθεί. Να δημιουργήσει δηλαδή την εικόνα προς τα έξω, την εικόνα που θέλει για τον εαυτό του και πιστεύει ότι θα γίνει αποδεκτή. Προφανώς σε έναν κύκλο ατόμων που τον ενδιαφέρουν και όχι σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, γιατί πρέπει να μπει σε μια ομάδα, να ενταχθεί. Αυτά είναι τα πρώτα στοιχεία που θα χρησιμοποιήσει, μαζί με το πώς ντύνεται, το πώς φτιάχνει τα μαλλιά του, πώς βάφει το πρόσωπό του μέχρι και τα αντικείμενα των συζητήσεων. Μπορεί κανείς εύκολα να παρατηρήσει πως αρχίζει να μαζεύει υλικό από εκεί: σε ποιον θέλει να μοιάζει. Φτιάχνει τα κοστούμια του, την γκαρνταρόμπα του με τα ρούχα αλλά και με όλα εκείνα τα στοιχεία που θα χρειαστεί στις συναντήσεις του με τους άλλους. Πιθανά αυτό να είναι και κάτι που θα προσπαθήσει να το υιοθετήσει και στις πιο προσωπικές του στιγμές.

Πιστεύετε ότι οι άνθρωποι βγάζουμε ποτέ τη μάσκα μας, έστω και όταν μένουμε μόνοι μας;

Είναι μια ισορροπία που χρειάζεται για να μπορέσεις να αποδεχθείς τον εαυτό σου, ώστε να βγάλεις τη μάσκα ή να μην σου χρειάζονται άλλα πρόσθετα πράγματα. Το να χτίσεις έναν χαρακτήρα, να φτιάξεις μία συνεπή προς εσένα εικόνα είναι ένα ζητούμενο από όλους και εξαρτάται από τα παιδικά μας βιώματα, από τότε που ξεκινάμε να έχουμε τις πρώτες εικόνες για τον εαυτό μας, τις εμπειρίες μας, το οικογενειακό μας περιβάλλον, αν έχουμε ξεκινήσει με αποδοχή ή απόρριψη ή αμφισβήτηση. Όλα αυτά θα παίξουν ρόλο το πώς θα δομήσεις μετά αυτό που θέλεις να είσαι. Και θα θέλεις να είσαι κάτι που θέλεις και εσύ ή κάτι που θέλουν οι άλλοι για να γίνεις αποδεκτός;

Έχουμε μάσκες τελετουργικές, θεάτρου κλπ. Και τις συναντάμε σε όλες τις κουλτούρες. Τι είναι αυτό που οδηγεί τον άνθρωπο να θέλει να φύγει από το ανθρώπινο, να γίνει θεός ή ήρωας ή κάποιος άλλος;

Αυτό το ένστικτο της μεταμόρφωσης, της μεταμφίεσης μπορούμε να το συναντήσουμε σε όλες τις κουλτούρες, αλλά όχι μόνο στον άνθρωπο. Υπάρχει και στο ζωικό βασίλειο. Ότι πολλά ζώα και πουλιά χρησιμοποιούν τεχνάσματα για να προσελκύσουν το ταίρι τους ή για να κρυφτούν από τους εχθρούς τους, αυτό το καμουφλάζ το συναντάμε σε όλο το φάσμα της ζωής. Το αν χρειάστηκε ή ένιωσε την ανάγκη ο πρωτόγονος άνθρωπος να χρησιμοποιήσει ένα λυκοτόμαρο ή το δέρμα κάποιου ζώου για να πάρει τις δυνάμεις του ή να κρύψει τις δικές του μυρωδιές για το κυνήγι είναι ένας λόγος. Ενας άλλος λόγος είναι όταν χρειάστηκε αυτές τις περιπέτειες του κυνηγιού να τις μεταφέρει γύρω από τη φωτιά μετά το φαγητό, να αφηγηθεί τις ιστορίες και να αρχίσει αφού αρθρώνει λόγο να φτιάξει και μύθους.

Σε αυτή τη φάση, συναντάμε την ανάγκη του να κατανοήσει τον κόσμο γύρω του και να γίνει κοινή αντίληψη και σιγά-σιγά να έχουν τις ίδιες αναφορές. Αρχίζουν να εμφανίζονται οι ήρωες και βέβαια, έχουμε τα φυσικά φαινόμενα όπου έχουμε την προσωποποίηση, που για να καταλάβει τι σημαίνει όλο αυτό το πράγμα, η βροντή, η βροχή, ό,τι του δημιουργεί δέος, κάποιος πρέπει να είναι, να έχει μορφή. Του δίνει μορφές. Στην ελληνική μυθολογία αυτό που συναντάμε και της δίνει ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον, είναι ότι αρχίζουν να παίρνουν μορφές και οι έννοιες: η Νίκη, ο Φθόνος, το Κράτος. Καθώς έχουμε δώσει μορφές στους θεούς, που έχουν και τις δικές μας ιδιότητες και πάθη. Ολο αυτό το παιχνίδι των προσωποποιήσεων αρχίζει και δημιουργεί μία καινούργια αντίληψη για τα πράγματα.

Και οι ήρωες αυτοί σιγά-σιγά μεταφέρονται επί σκηνής, όπου είναι σημαντικός ο ρόλος της μάσκας.

Είναι σημαντικό το ότι αρχίσανε μέσα από το θέατρο και τις ιστορίες αυτές, να συζητούν κοινωνικά προβλήματα. Θεωρώ ότι κυρίως στις τραγωδίες, ουσιαστικά αυτό που γινόταν ήταν να συζητάμε μέσω του μύθου προβλήματα τα οποία αφορούσαν την κοινωνία εκείνη την εποχή. Άρα χρησιμοποιούμε ένα κείμενο μάσκα για να συζητήσουμε κάτι που μας αφορά. Εχουμε κείμενα που είναι οι ερωταποκρίσεις των προσώπων που είναι επί σκηνής, που θέτουν διλλήματα. Αυτό ή εκείνο ή η γνώμη του Χορού που είναι η κοινή αίσθηση; Και θέλω να πιστεύω πως οι απλοί άνθρωποι που πήγαιναν στο θέατρο και δεν ήξεραν όλα τα κουτσομπολιά, θα ξανακουβέντιαζαν μετά ό,τι τους είχε απασχολήσει κατά τη διάρκεια της παράστασης.

Εσείς όταν καλείστε να φτιάξετε μία μάσκα, πώς συνδυάζετε τα διάφορα στοιχεία ώστε να αποτυπώσετε αυτό που θέλετε σε μία μάσκα;

Ο δρόμος ο δικός μου, η μανιέρα μου, έχει προκύψει μέσα από μια έρευνα γύρω από το ανάγλυφο του προσώπου, το οποίο με ενδιέφερε να μπει στην παράσταση και να λειτουργήσει ταυτόχρονα με τα πρόσωπα. Να υποστηρίξω τα χρώματα με το ανάγλυφο του προσώπου και έτσι αυτό να πάει ακόμα πιο μακριά, να γίνει ακόμα πιο έντονο. Ήθελα το ανάγλυφο του προσώπου να είναι έντονο και αυτό που μου πήγαινε είναι το πιο μπαρόκ. Ήθελα να φτάσω μέχρι το σήμερα γιατί τα πρόσωπα αυτά λίγο-πολύ θα μπορούσε να τα συναντήσει και σε ένα κόμικς, που είναι ένα σύγχρονο μέσο μυθολογίας που παίζει με τις έντονες εκφράσεις. Και αυτό ήθελα να το βάλω σαν μια πιο σύγχρονη προσέγγιση στη δουλειά. Γιατί κάνοντας θέατρο σήμερα, δουλεύοντας πάνο σε ένα κείμενο, οι προσεγγίσεις μας δεν είναι αναφορές στο παρελθόν, προσπαθούμε να το φέρουμε στο σήμερα. Και αυτή είναι η δική μου συμβολή.

Επίσης πάντα δουλεύω με συνειρμούς. Δεν δουλεύω με προσχέδια, αλλά εκείνη η ώρα που κάθομαι να δουλέψω με τη βαθιά συγκέντρωση που δημιουργείται, έχει πολύ ενδιαφέρον το πώς διάγει τη διαδρομή αυτή ο καλλιτέχνης. Θα μου ήταν δύσκολο να παρακολουθήσω ένα προσχέδιο και μια απόφαση που έχω πάρει μέρες πριν και με την οποία πλέον δεν συμφωνώ. Ενώ όταν δουλεύω, είναι ένα πρόσωπο το οποίο ολοκληρώνεται όταν η συζήτηση μαζί του θα έχει ολοκληρωθεί ως ιδέα. Συζητάμε μαζί εκείνη την ώρα για το ποιος θέλει και εκείνο να είναι. Θα έρθει η ώρα που θα βάλει αυτό την τελεία. Συναντώντας τα δάκτυλά μου τον ίδιο δρόμο που ακολουθεί και ο σκευοποιός της αρχαιότητας ουσιαστικά διανύουμε την ίδια διαδρομή και έχει κάποια στοιχεία τελετουργικά. Εκεί εντάσσεται και αυτό: το ότι αρχίζεις μία κουβέντα με ένα πλάσμα που είναι στις άκρες των δακτύλων σου και που βγαίνει από την σκέψη σου.

Άρα του δίνετε ό,τι μορφή θέλετε;

Στην συζήτηση αυτή μπαίνει και αυτό…

Δεν είναι όμως δικές σας και οι δικές του απαντήσεις;

Είναι μια συμφωνία. Μπαίνεις – βγαίνεις από αυτή την συνθήκη γιατί είναι κάτι πολύ κουραστικό και πρέπει να απομακρυνθείς, να καθαρίσεις την σκέψη σου και να δεις αν η προηγούμενη συζήτηση έχει κάποιο νόημα ή όχι. Γιατί παίζει και αυτό.

Έχει υπάρξει στιγμή που είπατε πως δεν υπάρχει λόγος να γίνει αυτή η συζήτηση;

Ναι, υπήρξαν φορές που όταν μπαίνεις στη συζήτηση απροετοίμαστος θα ειπωθούν πράγματα που δεν μπορούν να «σταθούν». Άρα εκεί υποχρεώνεσαι εκ των πραγμάτων να το ξαναπιάσεις.

Δεν τα έχετε παρατήσει ποτέ;

Όχι. Υπάρχουν πράγματα στα οποία έχω μπλοκάρει. Αυτό έχει συμβεί παλαιότερα, προ 20ετίας, που έχανα την επαφή μου με το άτομο με το οποίο συζητούσα και δεν μπορούσα να την ανακτήσω εύκολα. Με αυτά τα πρόσωπα, καθώς ποτέ δεν πετάχθηκαν αλλά έμεναν σε μια άκρη ανενεργά, ξαναπιάσαμε την κουβέντα. Αυτές οι εκκρεμότητες στην συντριπτική τους πλειονότητα έχουν κλείσει.

Πώς είναι να φτιάχνεις με τα χέρια σου θεούς και ήρωες;

Ουσιαστικά φτιάχνεις κομμάτια του εαυτού σου. Εμάς φτιάχνουμε, από την αρχή έως το τέλος, εμάς χωρίς καμία συζήτηση. Δεν μπορείς να φτιάξεις κάτι έξω από εσένα. Δεν είναι τυχαίο ότι ο καθένας μας, καλλιτέχνης και μη, θα προσεγγίσουμε το ίδιο θέμα με διαφορετικό τρόπο. Ο δικός μας τρόπος είναι αυτό που είμαστε εμείς. Φτιάχνεις πράγματα που ενδεχομένως είσαι εσύ, σε μεγάλο βαθμό. Στα πρώτα μου στάδια προσπάθησα να φτιάξω κάτι που δεν είμαι εγώ και κατάλαβα γρήγορα που δεν είναι αυτός ο τρόπος. Αν δεν έχεις οικιοποιηθεί αυτό το πράγμα και δεν έχει γίνει δική σου αντίληψη, είναι κάτι που δεν είναι δικό σου.

Πριν είπατε πως κάνετε την ίδια διεργασία με τον σκευοποιό της αρχαιότητας. Θεωρείτε τον εαυτό σας καλλιτέχνη ή τεχνίτη;

Είμαι πολύ περήφανος που είμαι τεχνίτης, υπό την έννοια ότι η τέχνη εμπεριέχει κατά τη δική μου άποψη και μια σημαντική σωματική εμπλοκή. Εκεί είναι και η μεγάλη της γοητεία γιατί θεωρώ ότι έχει μια πιο άμεση απεύθυνση. Ο Γιάγκος Ανδρεάδης κάποια φορά, μου μεταφέρθηκε, ότι με χαρακτήρισε σαν έναν διανοούμενο μάστορα. Πάντοτε με ενδιέφερε στο πού πατάει η χειρωνακτική εργασία. Η δουλειά με τα χέρια, αυτό το οποίο θα ξεκινήσει από το μυαλό και θα περάσει σε ένα υλικό, έχει πολύ μεγάλη σημασία, γιατί τότε αποκτά και ένα βάθος. Η απεύθυνσή του είναι πιο ουσιαστική, δεν είναι απλά να φτιάξω ένα ωραίο ποτήρι. Παρά το ότι η μάσκα είναι ένα χρηστικό αντικείμενο, ένα τεχνούργημα, μπορεί να αγγίξει εύκολα το εικαστικό δημιούργημα.

Ερχόμαστε στην έκθεση στην Πάτρα που φιλοξενείται στο Αρχαιολογικό Μουσείο, εκεί όπου συναντάμε τις νεκρικές μάσκες. Όμως έρχεστε και σε μία πόλη όπου η μάσκα παίζει σημαντικό ρόλο στο Καρναβάλι.

Το Καρναβάλι είναι μία άλλη διαδικασία. Είναι η ανάγκη του ανθρώπου να βγάλει τον άλλο εκείνο εαυτό και να τον παρουσιάσει είτε παρωδώντας είτε φτιάχνοντας ονειρικά πλάσματα που έχουν άλλες ποιότητες, αποπνέουν άλλη αίσθηση. Είναι ουσιαστικά μια ανθρώπινη ανάγκη να ξεφύγει από όλη αυτή τη σύμβαση την καθημερινή.

Είναι μια ανάγκη να δείξει έναν άλλο εαυτό ή τον πραγματικό του εαυτό μέσα από αυτά τα πλάσματα;

Η επιλογή που θα κάνει για το τι θέλει να ντυθεί καρναβαλικά, όπως λέμε, παίζει τον ρόλο της. Γιατί οι επιλογές μας είμαστε εμείς όπως λένε. Αυτό που μου κάνει μεγάλη αίσθηση, είναι ότι πολλά αγόρια θέλουν να ντυθούν γυναίκες. Αυτό το θυμάμαι από τα εφηβικά μου χρόνια. Εγώ πάντα ήθελα να γίνω ένας από τους ήρωές μου. Το Καρναβάλι είναι το τι θες να γίνεις, αν δεν ήσουν αυτός που είσαι τώρα, και τι θέλεις να γίνεις για ένα μικρό χρονικό διάστημα. Να γίνεις για λίγο κάτι άλλο. Δεν μπορώ να κρίνω αυτές τις επιλογές, όμως είναι ενδιαφέρουσες για το ποιος είναι αυτός που βρίσκεται από κάτω. Είναι και ένα θέμα το πώς θα υποστηρίξεις αυτό που θα κάνεις. Πέραν από την επιλογή σου να βάλεις κάποια πράγματα πάνω σου για να αλλάξεις, εκείνο το άλλο πώς θα συμπεριφερθεί; Πρέπει να πω πως πάντοτε ένιωθα άβολα με αυτές τις μεταμορφώσεις.

Γιατί;

Δεν ξέρω! Ενώ μου άρεσε στο παιχνίδι μικρός να ντύνομαι ινδιάνος -δεν μου άρεσαν οι καουμπόιδες- όταν σταμάτησε το παιχνίδι, το Καρναβαλικό πάντα με έφερνε σε μία αμηχανία. Πρέπει να πω πως έκανα πολύ ενδιαφέρουσες καρναβαλικές εμφανίσεις, αλλά πάντα υπήρχε κάτι ξένο. Έκανα κάποιες καρναβαλικές μάσκες, είτε βιοποριστικά είτε επειδή έβρισκα κάποια ενδιαφέροντα θέματα, είτε επειδή μέσα από τις επισκέψεις μου στην Ιταλία όπου εντυπωσιάστηκα από το περίτεχνο του θέματος.

Αν έπρεπε να φτιάξετε ένα προσωπείο για εσάς, πώς θα ήταν;

Αυτό το έχω σκεφτεί και δεν έχω τραβήξει καν εκμαγείο δικό μου! Φαντάζομαι ότι θα πρέπει να είναι ένα γλυπτό πορτρέτο και να έχει κάποια στοιχεία καρικατούρας, να είναι λίγο «πειραγμένα». Εκεί δεν ξέρω πώς θα με «πείραζα». Δεν το έχω σκεφτεί. Ίσως γιατί θεωρώ ότι δικά μου κομμάτια υπάρχουν σε όλα. Έχω διασπαρεί σε όλες τις δημιουργίες μου. Οπότε κάπου εκεί μέσα εξαντλείται να κάνω κάτι άλλο για εμένα που να είναι μόνο εγώ. Γιατί και εκείνα σε έναν μεγάλο βαθμό είναι μόνο εγώ. Εγώ Κρέων, εγώ Ορέστης, εγώ Εκάβη.

Ακολουθήστε μας για όλες τις ειδήσεις στο Bing News και το Google News