Ο Τύπος φλέγεται μαζί με την Μικρασία

Μία φορά κι έναν καιρό, ήταν οι εφημερίδες. Πολύ διαφορετικές από τις σημερινές, όπως βέβαια ήταν πολύ διαφορετική η εποχή μας, όπως είναι και πολύ διαφορετικός ο πολίτης σήμερα, σε σχέση με εκείνον έναν αιώνα πίσω. Ελλάδα, μέρες του 1920.

Ένα μπαράζ εθνικών περιπετειών έχουν ταλανίσει τον τόπο και διχάσει την κοινωνία. Πριν επέλθει το καταστάλαγμα, έρχεται σε ευθεία γραμμή μια αμφιλεγόμενα εκστρατεία, στο όνομα μιας «ιστορικής ευκαιρίας», με τυχοδιωκτικά χαρακτηριστικά, αλλά με ευγενές υπόβαθρο:
Την εξυπηρέτηση μιας μεγάλης ιδέας που παρέμενε κατά το ήμισυ αδικαίωτη επί τουλάχιστον επτά δεκαετίες. Η χώρα είχε μεγαλώσει αποφασιστικά, ηρωικά και πανηγυρικά το εμβαδόν της, αλλά ο θρύλος του μαρμαρωμένου βασιλιά φλόγιζε συνειδήσεις.

Η μεγάλη περιπέτεια

Η ΧΩΡΑ έζησε από τότε πολλές ακόμα περιπέτειες. Αλλά τον καιρό εκείνο οι κρίσεις και οι εξάρσεις είχαν πιο συνταρακτικές συνέπειες στο εθνικό φρόνημα και τον κοινωνικό παλμό. Αναπτύχθηκε μια αμφίδρομη σχέση:

Ο Τύπος φούντωνε από τα γεγονότα και με τη σειρά του φούντωνε την κοινωνία. Το χαρτί παίρνει εύκολα φωτιά, αλλά και η κοινωνία είναι εξίσου εύφλεκτα, αν όχι και παραπάνω.

 

Ο ρόλος του Τύπου

Ο ΤΥΠΟΣ. Καμία σχέση με τις σημερινές εκδόσεις. Μιλάμε για δίφυλλες παραγωγές, ατάκτως στοιχειοθετημένες, χωρίς μεγάλο άγχος της «συντακτικής ομάδας» για κάποια στοιχειώδη ταξινόμηση της ύλης ούτε και για επιλογή «πρώτου θέματος». Απουσιάζει το ρεπορτάζ, πλεονάζει η πληροφορία, το τηλεγράφημα, η καταχώρηση, η τυπική ανακοίνωση και βεβαίως το άρθρο και το σχόλιο, κατά κανόνα εμπρηστικό, ενθουσιώδες, βιτριολικό, λόγιο στις εκφράσεις, υψιπετές, καλολογικό ή αφοριστικό. Ζούμε το φαινόμενο των παραταξιακών εφημερίδων που στρατεύονται εθελουσίως στην κομματική επιδίωξη και αναπαράγουν τον διχασμό.

Μολονότι η δομή και το ύφος των εφημερίδων της εποχής θα άφηναν απολύτως ασυγκίνητο τον σημερινό αναγνώστη, πολλώ δε μάλλον το κοινό που ούτε που αγγίζει εφημερίδα στην Ελλάδα του 2022 παρά την επαναστατική βελτίωση της ύλης τους και την ελκυστικότητα της εμφάνισής τους για την οποία φροντίζουν ειδικοί ντιζάινερ, έναν αιώνα νωρίτερα τα φύλλα γίνονται ανάρπαστα και ρουφιούνται μέχρι κεραίας. Δεν πτοεί το κοινό ούτε το λόγιο της γλώσσας ούτε το μακρυνάρι του κειμένου ούτε η σχεδιαστική αναρχία, ούτε βέβαια η έλλειψη φωτογραφιών. Εξοικειωμένος ο πολίτης της εποχής με τα στοιχεία αυτά, καταβρόχθιζε απτόητος την ύλη. Ο εγκέφαλος ήταν παρθένος σε σχέση με τον πολιτισμό της εικόνας και επιπλέον δεν υπήρχαν άλλες πηγές πληροφόρησης πέρα από τον Τύπο, τη μαρτυρία, τη φυσική επαφή και τη διάδοση. Αλλά συνέτρεχε μια τελευταία παράμετρος που δεν ισχύει σήμερα:
Ο κόσμος δεν είχε εναλλακτικούς τρόπους να γεμίζει τον χρόνο του, ούτε εξωτερικές περισπάσεις να του πριονίζουν την διάθεση να συγκεντρωθεί στον γραπτό λόγο, όπως στην Ελλάδα και τον πολιτισμένο κόσμο του 21ου αιώνα.

 

Ο “Τηλέγραφος” / “Π”

0 «Τηλέγραφος», πρόδρομος αλλά και συνεχιστής της «Πελοποννήσου». Η τελευταία ιδρύθηκε το 1886 με τη σημερινή της ονομασία. Εντάχθηκε συν τω χρόνω στο αντί Βενιζελικό στρατόπεδο και χτύπησε με πάθος την επιλογή της άρσης της ουδετερότητας στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ένα άρθρο της σε βάρος του αρμοστή των δυνάμεων της Αντάντ προκαλεί το υποχρεωτικό κλείσιμο της εφημερίδας και την εξορία εκδοτών και αρθρογράφου.

Η «Πελοπόννησος» υποχρεώνεται να εκδοθεί με άλλο όνομα. Διαλέγει το «Τηλέγραφος», αναλαμβάνει την έκδοση ο X. Φραγκόπουλος και ο αγώνας συνεχίζεται. 0 αγώνας είναι διμέτωπος: Συνεχής πολεμική κατά του Βενιζελισμού και άπλετη στήριξη της κυβέρνησης Γούναρη που έχει επωμιστεί το Βάρος του μικρασιατικού μετώπου από το οποίο δεν μπορεί να απαλλαγεί. Πιο κάτω, μέσα από το αρχείο της εφημερίδας, Βλέπουμε να αποτυπώνεται το κλίμα της εποχής, και κυρίως το μακρόσυρτο, επαχθές αδιέξοδο που το κάνει Βασανιστικό και αγχώδες ο ξένος παράγοντας που έχει μεταβάλει στάση οριστικά και καταδικαστικά, αν και φαίνεται ότι η ίδια η εκστρατεία έφερε το σπέρμα της αυτοκαταστροφής, αφ’ ης παρατάθηκε και επεκτάθηκε.
Ωστόσο η εφημερίδα ρίχνει την ύστατη Βολή προς υπεράσπιση του Βασιλιά Κωνσταντίνου, τις ώρες της εκκωφαντικής συντριβής: Την είχε προβλέψει σε ανύποπτη στιγμή. Ένα από τα πρωτοσέλιδα που καταπατήθηκαν υπό τον αδυσώπητο καλπασμό των γεγονότων του μαύρου Σεπτεμβρίου του 1922.

Πρωτοπόρος πόλη

Η ΠΑΤΡΑ παραμένει πύλη της Δύσης. Ενημερώνεται για τα δημοσιεύματα του ευρωπαϊκού τύπου μέσω τα προνομιακής της ακτοπλοϊκής σύνδεσης. 0 «Τηλέγραφος» διαβάζει και μεταφράζει το άρθρο «0 ασθενής άνθρωπος», του Ζακ Μπονζόν. 0 ασθενής, ο οποίος ανακτά δυνάμεις, είναι η Τουρκία του Κεμάλ. 0 ορθογράφος αποκαλύπτει επενδύσεις γάλλων «χρηματιστικών ομίλων» που κρατούν «υποχείριον» την γαλλική κυβέρνηση.

Αν η Τουρκία σωθεί, θα αποπληρώσει τα δάνειά της. Αν καταστραφεί, θα υποστεί πλήγμα η γαλλική οικονομία. 0 αρθρογράφος του «Τηλέγραφου» εκτιμά ότι έτσι ερμηνεύεται η αλλαγή προτιμήσεων της γαλλικής πολιτικής, την οποία κατηγορεί ότι «καταρραδιουργεί» σε Βάρος της Αθήνας. Αλλά είναι πολύ αργά για τις εκτιμήσεις αυτές. Είναι Αύγουστος του 1922. Το μέτωπο έχει καταρρεύσει και οι Τσέτες βρίσκονται στον δρόμο για τη Σμύρνη.

 

Μορφή εμφυλίου

Ο ΠΟΛΕΜΟΣ κλιμακώνεται προς την οικτρή του αρνητική έκβαση στο φόντο της αθεράπευτης διάστασης μεταξύ Βενιζελικών και φιλοβασιλικών, που εδώ, στον «Τηλέγραφο» αποκαλούνται δημοκρατικοί, επειδή καταλογίζεται στον Βενιζέλο ότι το 1916 εναντιώθηκε στην κανονική λειτουργία του πολιτεύματος. Η εφημερίδα σχολιάζει ότι «αμετανόητοι» βενιζελικοί (έχουν χαθεί αδοκήτως για τον Βενιζέλο οι εκλογές του 1920) επιχείρησαν συγκεντρώσεις ανά την χώρα. Δεν θα επιτρέψουμε, διαμηνύει, άλλο 1916 στην χώρα, θα αμυνθώμεν. Στην άμυνά μας δεν γνωρίζουμε όρια, υπογραμμίζει, όπως δεν γνωρίζει όρια η βενιζελική εγκληματικότητα. Πόλεμος έξω, πόλεμος και μέσα.

ΠΩΣ ΠΕΡΝΟΥΝ στο μέτωπο; Ενας λοχαγός στέλνει επιστολή στον φύλλο του Γιάννη. Είναι εμφανές ότι πρόκειται για επικοινωνιακή κατασκευή, με μικρή ή μεγάλη δόση αλήθειας. 0 λοχαγός λέει ότι ο στρατός βρίσκεται πέραν πάσης κομματικής ιδέας, έτοιμος να εκτελέσει την αποστολή του. Ψυχαγωγείται κιόλας «στα αιματοβαμμένα βουνά της Μικράς Ασίας» έχοντας ενωθεί με το πατρινό στρατιωτικό σώμα. Στη διάθεσή τους έχουν θέατρα, κινηματογράφους, καραγκιόζηδες, κιθάρες και μαντολίνα. Και φωνογράφους. Και ιαματικά λουτρά καλύτερης ποιότητας και από αυτές του Λουτρακίου. Η επιστολή έχει συνταχθεί στις 5 Αυγούστου του 1922. Η συνέχεια είναι γνωστή.
ΕΝΑ ΜΗΝΑ ακριβώς πριν την κατάρρευση, και οι ελληνικές δυνάμεις έχουν αποθέσει τις ελπίδες τους για μια αναίμακτη απεμπλοκή στον ξένο παράγοντα. Σχεδόν ανακουφισμένος ο αρθρογράφος του «Τηλέγραφου» υπογραμμίζει τις δηλώσεις του «γνωστού για το φλέγμα του» Ουαλλού πρωθυπουργού της Βρετανίας, σύμφωνα με τις οποίες η Τουρκία έχασε τον πόλεμο- τον Α’ Παγκόσμιο- εξαιτίας των συμμάχων, επομένως θα βρει την ειρήνη με τη συμβολή τους, και ευελπιστεί ότι αυτό σημαίνει παρέμβαση για «διαρρύθμιση» του «ανατολικού ζητήματος», μόνο που η παρέμβαση αυτή ήταν μια ανοχή στην προέλαση των τουρκικών δυνάμεων στη Μικρασία.

 

Η άνθηση των εφημερίδων

■ Είμαστε στην Ελλάδα, στις αρχές του 20ου αιώνα. Κυκλοφορούν εφημερίδες πολλές. Εχει προηγηθεί μια οργιώδης άνθηση του Τόπου από τα τέλη του 19ου αιώνα. Τι έχει συμβεί από δημοσιογραφική άποψη στο διάστημα αυτό;
Εχουν συμβεί τρομερά πράγματα. Η δεκαετία του 1910 μπορεί να θεωρηθεί ως η δεκαετία των εφημερίδων στην Ελλάδα. Παραμονές των Βαλκανικών Αγώνων, για παράδειγμα, κυκλοφορούν στην Αθήνα μόνο 14 ημερήσιοι τίτλοι, με τιράζ πολύ μεγάλο, 150.000 φύλλα την ημέρα, σύμφωνα με τα στοιχεία της έρευνας.

Επίσης, στην Αθήνα εκείνη την εποχή, 1911, λειτουργούσαν 18 λινοτυπικές μηχανές (ΣΣ: μετέτρεπαν τυπογραφικά στοιχεία σε στήλες εφημερίδας). Υπήρχε δηλαδή μια έκρηξη σε κυκλοφορία και διάδοση εφημερίδων.
■ Ισως είναι αυτονόητο, αλλά θα πρέπει να σημειώσουμε για τους αναγνώστες μας ότι τότε δεν υπήρχαν άλλα μέσα μαζικής πληροφόρησης.
Οχι. Το ραδιόφωνο θα έρθει πολύ αργότερα, στη δεκαετία του ’20 θα εμφανιστεί στον κόσμο, ενώ στην Ελλάδα θα εισαχθεί επισήμως από τη δικτατορία του Μεταξά. Και επειδή οι εφημερίδες είναι ένα προϊόν, στη δεκαετία του 1910 ήταν το πρώτο σε κατανάλωση μαζικό προϊόν. Ακολουθούσαν τα προϊόντα της κλωστοϋφαντουργίας.
■ Είναι άραγε η Ελλάδα εκείνης της εποχής όμως μια χώρα μορφωμένων ανθρώπων; Πώς μπορεί ο κόσμος να παρακολουθεί εκείνη τη λόγια ή και αρχαΐζουσα γλώσσα με τη μακροπερίοδη διατύπωση και τον πληθωρισμό των καλολογικών στοιχείων; Προσπαθώ να διαβάσω τις εφημερίδες εκείνες και δυσκολεύομαι, προσωπικά.
Θα δώσω μερικά δημογραφικά στοιχεία. Στην απογραφή της χώρας του 1907 ο πληθυσμός της χώρας ήταν 2.631.000 κάτοικοι. Το ποσοστό των εγγραμμάτων, που ήξεραν δηλαδή να διαβάζουν, μπορούμε να πούμε ότι ήταν αρκετά υψηλό. Στον πληθυσμό της Αθήνας οι εγγράμματοι ήταν 62% στους 175.000 κατοίκους. Το μέσο ποσοστό στην υπόλοιπη χώρα ήταν 33,73%. Στις αστικές περιοχές, όπως η Αθήνα, αλλά και η Πάτρα, ήταν αρκετά ψηλότερο, διπλάσιο σχεδόν από τον μέσο όρο της χώρας, αλλά ήταν το υψηλότερο ποσοστό εγγραμματισμού στα Βαλκάνια. Πολύ πάνω από τη Βουλγαρία, τη Ρουμανία, τη Σερβία. Και λίγο πιο κάτω από την Ισπανία και την Ιταλία.
Το κοινό αυτό λοιπόν, διάβαζε εφημερίδες. Εκείνη την εποχή μπορούμε να πούμε ότι ένα φύλλο εφημερίδας αντιστοιχούσε σε 8,1 εγγράμματους πολίτες. Όταν ο πληθυσμός της χώρας, μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους που διπλασιάζουν το έδαφος της, στην απογραφή του 1920 γίνεται 5.000.000 κάτοικοι, ο αριθμός των εγγραμμάτων γίνεται 2.010.000.
■ Υποθέτω ότι θα είναι και ένας πληθυσμός που εμφορείται από τις Μεγάλες Ιδέες. Το ιδεαλιστικό πνεύμα της εποχής δεν μπορεί να είναι άσχετο με το μορφωτικό επίπεδο της κοινωνίας.
Είπαμε ότι είναι μια δεκαετία εφημερίδων. Και οι εφημερίδες ρυθμίζουν αυτό που αποκαλούμε δημόσια ζωή. Την καθορίζουν. Αυτό το παρατηρούν και οι ξένοι που έρχονται στην Ελλάδα και γράφουν γι’ αυτήν: Πόσο σημαντικός είναι ο ρόλος των εφημερίδων στην καθημερινότητα των Ελλήνων. Παρατηρούν στα καφενεία της πλατείας Συντάγματος πόσοι κρατούν εφημερίδες: Ολοι όσοι κάθονται. Οι εφημερίδες έχουν πολύ μεγάλη διείσδυση και παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο. Και για το καλό και για το κακό.
■ Οικτρό, αν το συγκρίνουμε με το σήμερα.
Ναι. Στην Ελλάδα η επιρροή των εφημερίδων έχει πάρα πολύ ελαττωθεί, γιατί υπάρχει μεγάλος ανταγωνισμός και από άλλα μέσα. Το σύστημα της επικοινωνίας και της ενημέρωσης έχει αλλάξει πολύ. Βέβαια σε άλλες χώρες έχει αλλά-
23105

 

Το Βήμα

Η ιστορία του “Ελεύθερου Βήματος” που φέτος γιορτάζει τα 100 του χρόνια, καθώς εκδόθηκε με σκοπό να συμβάλει στην επιστροφή του Βενιζέλου και στην αποτροπή της επερχόμεvns ήττας.

Η σχέση του Τύπου με τις μεγάλες εθνικές και πολιτικές εξελίξεις υπήρξε πάντοτε τόσο πολύπλοκη σχεδόν όσο και οι ίδιες. Και αυτό επειδή ο Τύπος διαδραμάτισε συχνά κεντρικό ρόλο σε διάφορες παραμέτρους τους.
Ομως, τι σημαίνει “Τύπος”; Μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του ‘30, όταν στην Ελλάδα έκανε τα πρώτα του βήματα το ραδιόφωνο, ο Τύπος ήταν αποκλειστικά ταυτισμένος με τις εφημερίδες. Χρειάστηκε να περάσουν σχεδόν άλλα σαράντα χρόνια για να εισαχθεί στην Ελλάδα η τηλεόραση. Αλλά η πρώτη φάση ανάπτυξής της έγινε ουσιαστικά στη δικτατορία, οπότε κάθε άλλο παρά μπορούσε να ταυτιστεί με την ελευθερία και την αξιοπιστία της ενημέρωσης. Και χρειάστηκαν επίσης περίπου άλλα τριάντα χρόνια μέχρι να σπάσουν τα δύο αυτά κρατικά μονοπώλια: πρώτα του ραδιοφώνου και έπειτα της τηλεόρασης.

“Τα Νέα”

Τά Νέα συνέβαλαν καθοριστικά στην ανύψωση του δημοσιογραφικού επαγγέλματος έχοντας χτίσει μία “σχολή” μοναδική στην ιστορία του ελληνικού Τύπου. Ο Λαμπράκης είχε επίσης συλλάβει τον καθοριστικό ρόλο της νέας και ανοιχτής σκέψης για την πορεία της ελληνικής κοινωνίας και την ανάγκη αυτή η σκέψη να βρει στέγη – κάτι που μέσα από τις δύο εφημερίδες έγινε σε πλήθος ζητήματα, όπως στον Δημοτικισμό, αλλά και στη συστηματική μεταφορά αστικών πνευματικών και ιδεολογικών ρευμάτων, τάσεων και ιδεών από οθωμανικό και βαλκανικό παρελθόν της.

 

Η εφημερίδα, πάλι στο ιδρυτικό Κύριο Αρθρο της αναφέρει ότι «θα εμπνέεται εκ των αρχών της λαϊκής επαναστάσεως του 1909». Οι πρώτες αυτές γραμμές του πρώτου κύριου άρθρου υπό τον τίτλο «Τι θα επιδιώξωμεν» ξεκαθαρίζουν απόλυτα τον ρόλο που φιλοδοξεί να διαδραματίσει στα δημόσια πράγματα. Αμέσως μετά, στο ίδιο κύριο άρθρο, τονίζεται ότι η νέα εφημερίδα αναλαμβάνει και το βάρος του θεματοφύλακα μιας συνταγματικής τάξης ταλαιπωρημένης, με αναφορά στο Σύνταγμα του 1864, το οποίο καθιέρωνε στην Ελλάδα την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας και περιόριζε το Στέμμα στα συνταγματικά του καθήκοντα. Ηταν οι κορωνίδες μιας σειράς θεμελιωδών κανόνων εκδημοκρατισμού και σταθεροποίησης της δημόσιας ζωής της χώρας κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα, με κύρια πηγή έμπνευσης τη Δυτική Ευρώπη στην Ελλάδα. Κάπως έτσι λοιπόν, έξι μήνες πριν από τη Μικρασιατική Καταστροφή με πρωτοβουλία του Λαμπράκη, με στήριξη από τον Μποδοσάκη και με τη συμμετοχή μιας ιδρυτικής εκδοτικής ομάδας απαρτιζόμενης από πολύ σημαντικές προσωπικότητες του ελληνικού Μεσοπολέμου, η οποία, εκτός του ίδιου του Δ. Λαμπράκη, περιλαμβάνει τους Αλέξανδρο Καραπάνο, Γεώργιο Ρούσσο, Αλέξανδρο Διομήδη, Εμμανουήλ Τσουδερό, Γεώργιο Εξηντάρη και Κωνσταντίνο Ρέντη, βλέπει το φως η νέα εφημερίδα που ακόμη και το όνομά της παραπέμπει ευθέως στον ίδιο τον Ελευθέριο Βενιζέλο: “Ελεύθερον Βήμα”.

Ο Βενιζέλος

Η επιστροφή του Ελευθέριου Βενιζέλου στα ελληνικά και στα διεθνή πολιτικά δρώμενα επιτυγχάνεται τελικά μόνο μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, όταν αναλαμβάνει τη διαπραγμάτευση εκ μέρους της Ελλάδας για τη συνομολόγηση της Συνθήκης της Λωζάννης, με το “Ελεύθερον Βήμα” να αποτελεί το κύριο εργαλείο της τιτάνιας προσπάθειάς στην εσωτερική πολιτική σκηνή. Εκεί, ο Βενιζέλος επιχείρησε ουσιαστικά να επαναφέρει τη χώρα σε τροχιά παράλληλη της βρετανογαλλικής εξωτερικής πολιτικής. Το πέτυχε ως ένα σημαντικό βαθμό, αλλά ασφαλώς όχι πλέον με το βάθος και στην έκταση που είχε συμβεί από το 1910 μέχρι το 1920.

Ηδη, οι Βρετανοί είχαν πλέον ήδη από το 1921 διαμορφώσει μία νέα ισορροπία στην κρίσιμη Ανατολική Μεσόγειο που τώρα, κύριο μελημά της, ήταν να διασφαλιστούν οι προνομιακές ναυτικές δυνατότητές τους προς τη Μαύρη Θάλασσα και, φυσικά, προς τη Μέση Ανατολή. Κάτι που εκφράστηκε με τη νεόκοπη συμμαχία τους με τον Κεμάλ, τόσο στα ίδια τα γεγονότα πριν και κατά της διάρκεια της τραγωδίας, όσο στα Μουδανιά, όταν αμέσως μετά την Καταστροφή προδιέγραψαν μαζί με την Τουρκία τις συνθήκες ολοκλήρωσης ενός ακόμα βίαιου και οριστικού ξεριζωμού: του ελληνισμού από τις προαιώνιες πολυπληθείς εστίες του γύρω από τη Μαύρη Θάλασσα. Με τον άγριο ξεριζωμό του ελληνισμού και από αυτά τα τουρκικά εδάφη και με ότι απέμεινε από αυτόν να παραμένει στην τότε νεαρή Σοβιετική Ενωση – ιδίως στη Μαριούπολη, όπου συγκεντρώθηκε πολύ έντονα η ελληνική παρουσία. Για να έρθει, ακριβώς έναν αιώνα μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, μία άλλη μείζων διεθνής εξέλιξη, να τη θέσει και αυτή σε νέο κίνδυνο: η ναζιστικού τύπου εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία.

• Από τις “Επιλογές” της “Π” της 4ης Ιουνίου 2022

Ακολουθήστε μας για όλες τις ειδήσεις στο Bing News και το Google News