Χριστόψωμο ή Ζακυνθινή κουλούρα ή Κουλούρα της Γωνιάς

Η κουλούρα της γωνιάς, ένα παλιό ξεχασμένο έθιμο του Δωδεκαημέρου.

Το έθιμο αυτό έχει ρίζες αρχαιοελληνικές, όπως μας λένε οι ιστορικοί και συγκεκριμένα «προς την αρχαία λατρεία της Εστίας, ήτις ετιμάτο παρά τοις Ρωμαίοις και παρ’ Έλλησιν…».

Η οικογένεια μαζευόταν το βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων γύρω από τη φωτιά, όπου την είχαν ανάψει με τρία κούτσουρα (ξύλα) από ελιά (για τη σοδειά του λαδιού), από αμπέλι (το λεγόμενο κούρβουλο, για τη σοδειά του κρασιού), και από σκίνο (για να διώχνει τα δαιμονικά). Η μητέρα έφερνε μια στρογγυλή κουλούρα, πλασμένη (ζυμωμένη) με σταφίδες, καρύδια κι αμύγδαλα, σφραγισμένη με την Αγία σφράγιση και που μέσα είχε βάλει ένα νόμισμα.

Την έπαιρνε ο πατέρας, τη χάραζε σε κομμάτια, όσα και τα άτομα του σπιτιού και ύστερα την έπιαναν όλοι τους, γύρω από τη φωτιά. Ο πατέρας ή ο γηραιότερος του σπιτιού, έπαιρνε λάδι και κρασί και το έριχνε σταυρωτά στη φωτιά, μέσα από το άνοιγμα της κουλούρας. Τραβούσε έπειτα απ την κουλούρα το κομμάτι που κρατούσε καθένας και όποιος έβρισκε το νόμισμα, ήταν ο τυχερός της χρονιάς. Αυτή την τελετή με το «μαγικό τρόπο», τη λένε και «βάπτισμα στη φωτιά» ή «σπάσιμο της κουλούρας» ή «πάντρεμα τση φωτιάς». Το έθιμο αυτό -πέρα από την αρχαιοελληνική λατρεία προς την θεά Εστία (προστάτιδα του σπιτιού)- είχε σκοπό «να μαγέψει και να διαφυλάξει» από κάθε κακό τη σοδειά. Αυτή που στήριζε την οικογένεια και την οικονομία της.

Πέρα από τον τελετουργικό τρόπο, με την εξευμένιση προς τη θεά και τη σοδειά της γης, η ίδια η φωτιά που έκαιγε και που καίει στο τζάκι, είναι σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, ο καλύτερος τρόπος αντιμετώπισης των κακών πνευμάτων και των καλικατζάρων. Το «πάντρεμα της φωτιάς», με δυο ή τρία κούτσουρα που πρέπει να σιγοκαίνε στο τζάκι συνεχώς αυτές τις μέρες, –έθιμο του συναντάμε σε όλους σχεδόν του ευρωπαϊκούς λαούς- δείχνει πως η φωτιά έχει καθαρτική δύναμη, αλλά συγχρόνως αποτρέπει το κακό.

Χριστόψωμο Την ημέρα του Χριστού, ο νοικοκύρης έπαιρνε το χριστόψωμο, το σταύρωνε, το έκοβε και το μοίραζε σ’ όλη την οικογένειά του και σε όσους παρευρίσκονταν στο χριστουγεννιάτικο τραπέζι.

Όπως ο Χριστός έδωσε τον άρτον της ζωής σε όλη την ανθρώπινη οικογένειά του.

Γύρω από το χριστόψωμο υπάρχουν και άλλες παραδόσεις. Αναφέρονται στην ενότητα της Εκκλησίας και των λαών, με συμβολικό πρότυπο την ένωση των κόκκων του σίτου σ΄ ένα ψωμί. Οι λαοί κάποτε θα ενωθούν μ’ ένα ποιμένα, το Χριστό. Για το χριστουγεννιάτικο τραπέζι, το Χριστόψωμο είναι ευλογημένο ψωμί.

Το κόβουν ανήμερα τα Χριστούγεννα, ανταλλάσσοντας πολλές ευχές.

Στην Ελλάδα:

Το σχήμα του ποικίλει, άλλοτε είναι καρβέλι άλλοτε κουλούρα ανοιχτή ή κλειστή και άλλες φορές ψήνεται σε ταψί. Πάντα όμως έχει στολίσματα και σύμβολα. Αν στις μέρες μας έχουν περιοριστεί στο σταυρό και στα μισοφέγγαρα, παλιότερα ήταν ανάλογα των ειδικών δραστηριοτήτων κάθε οικογένειας και των εθίμων της περιοχής. Γεωργικά εργαλεία, στάχυα, πρόβατα, βοσκοί εμφανίζονταν ανάλογα με την περίπτωση ως πλουμίδια ζύμης πάνω στο ψωμί.

Μάνη

Κάθε οικογένεια στο φούρνο του σπιτιού «ρίχνει» τα χριστόψωμα, για να τα κόψει στο τραπέζι των Χριστουγέννων ο οικοδεσπότης σταυρώνοντάς τα, και ευχόμενος «Χρόνια πολλά και του χρόνου». Τα χριστόψωμα φτιάχνονται όπως το ψωμί, μόνο που στολίζονται με σταυρούς και ποικίλα στολίδια ανάλογα με την καλαισθησία της νοικοκυράς.

Σπάρτη

Στη Σπάρτη, σε κάθε σπίτι, δυο τρεις μέρες πριν τα Χριστούγεννα, ζυμώνουν 1 – 15 καρβέλια ψωμί. Το ένα, που το τρώνε ανήμερα των Χριστουγέννων, είναι το ψωμί του Χριστού και το πλάθουν σε σχήμα σταυρού από ζύμη. Τα άλλα χριστόψωμα τα κάνουν με αμύγδαλα και καρύδια.

Σαρακατσάνοι

Από τα πιο εντυπωσιακά Χριστόψωμα αυτού του είδους είναι τα Σαρακατσάνικα. Οι Σαρακατσάνοι πιστεύουν ότι τα Χριστούγεννα είναι η κατ’ εξοχήν ποιμενική γιορτή γιατί ο Χριστός γεννήθηκε ανάμεσα σε βοσκούς και πρόβατα. Έτσι λοιπόν τα Χριστόψωμά τους φέρουν ολόκληρες παραστάσεις με ποιμενικές σκηνές. Και στην Αιτωλία κεντούσαν την περιφέρεια του χριστόψωμου με βελανόκουπες και έδιναν στα κεντήματα ονόματα: σπίτι, γίδια κ.λ.π. Ένα εντυπωσιακό στόλισμα των χριστόψωμων είναι το φίδι. Μέχρι πριν μερικές δεκαετίες, οι άνθρωποι σε πολλές αγροτικές περιοχές προστάτευαν το φίδι που έμπαινε στο σπίτι γιατί πίστευαν ότι είναι το αγαθό πνεύμα που προστάτευε την οικογένεια . Η επιβίωση της αρχαίας δοξασίας για τον οικουρό και χθόνιο όφι- γιατί περί αυτής πρόκειται- εμφανίζεται και στα στολίδια των Χριστόψωμων των Κρητικών, των Σαρακατσάνων κ.α.

Κεφαλλονιά

Χαρακτηριστική είναι μια κεφαλλονίτικη συνήθεια. Όλο το σόι συγκεντρώνεται στο σπίτι του πιο ηλικιωμένου.

Στο πάτωμα τοποθετούν τρία δαυλιά «χιαστί» και πάνω τους βάνουν την «κουλούρα». Όλοι κάνουν ένα κλοιό γύρω ακουμπώντας καθένας με το δεξί του χέρι την κουλούρα. Ύστερα ο νοικοκύρης ψάλλει το «Η γέννησή σου Χριστέ ο Θεός» και ρίχνει λάδι στα δαυλιά, βάζοντάς τα στη φωτιά. Μετά κόβει την κουλούρα, τη μοιράζει και δειπνούν όλοι μαζί.

Κρήτη

Το χριστουγεννιάτικο ψωμί το φτιάχνουν οι γυναίκες με ιδιαίτερη φροντίδα και υπομονή. Η ετοιμασία του είναι ολόκληρη ιεροτελεστία: χρησιμοποιούν ακριβά υλικά, ψιλοκοσκινισμένο αλεύρι, ροδόνερο, μέλι, σουσάμι, κανέλα, γαρίφαλα και καθώς ζυμώνουν λένε:  «Ο Χριστός γεννιέται, το φως ανεβαίνει, το προζύμι για να γένει». Όταν πλάσουν το ζυμάρι, παίρνουν τη μισή ζύμη και φτιάχνουν μια κουλούρα, ενώ με την υπόλοιπη φτιάχνουν ένα σταυρό με λωρίδες και τον τοποθετούν πάνω στο ψωμί. Στο κέντρο βάζουν ένα άσπαστο καρύδι και στην υπόλοιπη επιφάνεια σχεδιάζουν σχήματα με το μαχαίρι ή με το πιρούνι, όπως λουλούδια, φύλλα, καρπούς, πουλάκια.

Θράκη

Σύμφωνα με την παράδοση, στη Θράκη, την παραμονή των Χριστουγέννων η νοικοκυρά του σπιτιού, αφού τελείωνε όλες τις δουλειές του σπιτιού, έφτιαχνε το γλυκό αυτό ψωμάκι, το οποίο πάντοτε φρόντιζε να στόλισει με σταφίδες και καρύδια.

Στη μέση του Χριστόψωμου άναβε ένα κερί, ενώ ο πατέρας θυμιάτιζε το σπίτι, το κάθε μέλος της οικογένειας χωριστά και το στάβλο, καθότι επρόκειτο για μια προσφορά που συμβολίζει την καλή υγεία των ζώων αλλά και την καρποφορία του εδάφους για τους αγρότες. Όταν έφτανε η σειρά του μικρότερου παιδιού, ο πατέρας κρατούσε το Χριστόψωμο πάνω από το κεφάλι του και το παιδί χοροπηδούσε τρεις φορές προσπαθώντας να κόψει στα δύο το τσουρέκι.

Στη συνέχεια, ο πατέρας έκοβε το πρώτο κομμάτι για τον Χριστό, το δεύτερο για το σπίτι και τα υπόλοιπα για το κάθε μέλος της οικογένειας (περίπου όπως κόβουμε και τη σημερινή βασιλόπιτα).

Το έθιμο ήθελε το τραπέζι να παραμένει στρωμένο και μετά το τέλος του γεύματος, ώστε να δειπνήσει και η Παναγία.

Το σχήμα του ποικίλει, άλλοτε είναι καρβέλι άλλοτε κουλούρα ανοιχτή ή κλειστή και άλλες φορές ψήνεται σε ταψί. Πάντα όμως έχει στολίσματα και σύμβολα. Αν στις μέρες μας έχουν περιοριστεί στο σταυρό και στα μισοφέγγαρα, παλιότερα ήταν ανάλογα των ειδικών δραστηριοτήτων κάθε οικογένειας και των εθίμων της περιοχής. Γεωργικά εργαλεία, στάχυα, πρόβατα, βοσκοί εμφανίζονταν ανάλογα με την περίπτωση ως πλουμίδια ζύμης πάνω στο ψωμί.

Σε άλλα μέρη στολίζουν το ψωμί των Χριστουγέννων με μαργαρίτες και μισοφέγγαρα, ενώ σε περιοχές της Λευκάδας στη μέση του Χριστόψωμου φτιάχνουν με ζύμη ένα μικρό ανθρωπάκι, τον Χριστό. Αλλού πάλι είναι στολισμένο με καρύδια και σησάμι ή απλά είναι σφραγισμένο στη μέση με τη μεγάλη σφραγίδα και στις άκρες με μικρότερες (Μ. Ασία).

Στη Ρούμελη ο παπάς περνούσε από κάθε σπίτι και μαζί με τα μέλη της οικογένειας σήκωνε το ύψωμα, ένα πιάτο που είχε ένα πρόσφορο και σιτάρι. Ύστερα έπαιρνε το Χριστόψωμο, το έβαζε στο κεφάλι του και το πίεζε μέχρι να σπάσει στα δυο.

‘Αν το μεγαλύτερο μέρος πέσει κατά το δεξί του χέρι, μαντεύει πως εκείνο το χρόνο θα γίνουν πιο πολλά σιτάρια, αν πέσει κατά το αριστερό του χέρι, λέει πως θα γίνουν πιο πολλά καλαμπόκια.

Στη Κοζάνη ο άρτος που ύψωνε ο παπάς είχε σχήμα σταυρού. Σε πολλές περιοχές το χριστόψωμο κόβεται με το χέρι, για να μη μπει κακό στο σπίτι, ή για να μην τραυματισθεί ο νεογέννητος Χριστός. Και παντού μοιράζεται από τον νοικοκύρη του σπιτιού.

Το Χριστόψωμο προσφέρεται και ως δώρο. Ακόμα και σήμερα οι επισκέπτες του Χριστουγεννιάτικου γεύματος δωρίζουν Χριστόψωμα στην οικοδέσποινα. Παλιότερα οι αρραβωνιασμένες κοπέλες έστελναν τέτοια ψωμιά στους αρραβωνιαστικούς τους. Από ένα τόσο σημαντικό ψωμί δεν αποκλείονται οι φτωχοί και όσοι έχουν ανάγκη. Ένα από τα πρώτα κομμάτια ξεχωρίζεται μέχρι τις ημέρες μας για τον πρώτο ζητιάνο ή τον ξένο που θα κτυπήσει την πόρτα. Δεν αποκλείονται ούτε οι νεκροί. Στη Λέσβο, ανήμερα τα Χριστούγεννα μοίραζαν στους φτωχούς Χριστόψωμα για τις ψυχές των πεθαμένων.

Το Δικό μας Χριστόψωμο

Υλικά:

1 kg. αλεύρι μαλακό

1 kg. αλεύρι σκληρό

100 gr. ζάχαρη

3 φλιτζάνια τσαγιού λάδι

1/2 φλιτζάνι τσαγιού κρασί

2 φλιτζάνια τσαγιού καρύδι και αμύγδαλο χονδροκομμένο

3 κουταλάκια γλυκού αλάτι

κανέλλα, γαρίφαλο, γλυκάνισο

λίγο σουσάμι

νερό όσο πάρει

100 gr. προζύμι

 

Παρασκευή:

Σε μια λεκάνη τρίβουμε το αλεύρι με το λάδι και το κρασί με τα χέρια μας, αυτό το λέγανε «ανάπιασμα».

Το μίγμα παίρνει ένα κιτρινωπό χρώμα.

Κάνουμε μια λακκούβα στη μέση του μίγματος αυτού και βάζουμε όσο νερό παίρνει μαζί με τη ζάχαρη για να γίνει μια μαλακή ζύμη. Προσθέτουμε το προζύμη.

Αρχίζουμε να το ζυμώνουμε για πολύ ώρα μέχρι να γίνει μια μαλακή ζύμη, προσθέτουμε αν χρειάζεται ακόμα λίγο ζεστό νερό και λιγάκι λάδι για να μην κολλάει, αυτό το τελευταίο λίγο νερό λέγεται «γαλάκτισμα». Προσθέτουμε επίσης τα αμύγδαλα, τα καρύδια, τις σταφίδες, την κανέλλα, το γαρύφαλλο και το γλυκάνισο και τα ζυμώνουμε για λίγο ακόμα.

Το πλάθουμε βάζοντας και το σουσάμι το διακοσμούμε και προσθέτουμε τα Καρύδια με το μισό τσόφλι που ένα από όλα έχει μέσα το « ύβρεμα » το αφήνουμε σε ζεστό μέρος για να φουσκώσει σκεπασμένο λέγετε «πίθωμα» ( η ζύμη όταν φουσκώσει θα γίνει περίπου διπλάσια στο πάχος ).

Όταν φουσκώσει το βάζουμε σε προθερμασμένο φούρνο, ψήνετε στους 180ο C για 1 ώρα και 15΄ λεπτά περίπου.

Μπορείτε να δείτε την συνταγή στο κανάλι μας πVideoStudio Χριστόψωμο

Παράσχος Αξιώτης
Executive Consultant Chef
Τα Μονοπάτια των Γεύσεων

Ακολουθήστε μας για όλες τις ειδήσεις στο Bing News και το Google News